معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دربارۀ تاریخ ریاضیات در ایران پیش از اسلام چندان چیزی نمی‌دانیم. ولی پیش از حملۀ اعراب مسلمان به ایران در اوایل سدۀ اول هجری، در جندی‌شاپور و مراکز علمی دیگر، ریاضیات پیش‌رفته‌ای وجود داشت. از وجود زیج شهریار یا زیج شاهی در زمان انوشیروان (531ـ578 م) خبر داریم و به گفتۀ ابوریحان بیرونی، دانشمندان ایرانی زیج شهریار را در بیست‌و هفتمین سال سلطنت کسرا تصحیح کردند.

همچنین می‌دانیم بسیاری از ریاضیدانان و منجمان دربار خلفا که به ترجمۀ آثار ریاضی و نجومی از پهلوی و زبان‌های دیگر به زبان عربی پرداختند، ایرانیان دارای پیشینۀ تألیف و تحقیق بودند. به‌علاوه، رسالۀ حساب الجبر والمقابلۀ خوارزمی زمانی تألیف شد که هنوز آثار یونانی به عربی ترجمه نشده بود و بنابراین، منشأ آن ریاضیات ایران پیش از اسلام بود.

از آثار ریاضیدانان ایرانی هم که پس از سدۀ سوم هجری می‌زیستند اطلاعات مختصری داریم که به اختصار بیان شده است و به سهمشان در گسترش و پیشرفت علم ریاضی و نجوم و دستاوردها و آثار درخشانی که در عصر اسلامی پدید آورده‌اند، پرداخته شده است.

پیشرفت علوم در قلمرو اسلامی به طور کلی از نیمۀ سدۀ دوم هجری آغاز شد و در سدۀ پنجم به اوج خود رسید. در این سه قرن و نیم در عرصه‌های مختلف علوم کامیابی‌های علمی عظیمی به دست آمد. آنگاه در سدۀ هفتم با همان سرعتی که پیش رفته بود رو به قهقرا نهاد. این زوال تا سه قرن ادامه یافت و در سدۀ نهم روح علمی یکسره ناپدید شد و نیروی خلاقی که آن همه شاهکارهای علمی پدید آورده بود از میان رفت. ولی نوشتن شرح و حاشیه بر آثار پیشینیان ادامه یافت.

استاد ابوالقاسم قربانی مورخ دانشمند و پرکار ریاضیات، دارای شهرت جهانی، مؤلف کتاب‌های ریاضیات دبیرستانی و معلم ریاضی فداکار در 30 آبان 1380 در تهران درگذشت. او در زمینۀ تاریخ ریاضیات عصر اسلامی در ایران پیشگام و یگانه بود. ابوالقاسم قربانی در 22 دی ماه 1290 در تهران زاده شد. در سال 1312 از دبیرستان فرانسوی سن لوئی در تهران فارغ‌التحصیل شد و چهار سال بعد هم لیسانس گرفت. پس از انجام خدمت سربازی به تدریس در دبیرستان‌ها، از جمله در سن‌لوئی و مدرسۀ ایران و فرانسه پرداخت. او از سال 1341 تا 1345 وابستۀ فرهنگی و سرپرست دانشجویان ایرانی در ژنو بود و از سال 1345 تا 1357 در مدرسۀ عالی دختران به تدریس و تحقیق اشتغال داشت. وی در طول زندگی پربار، ساده و درخور احترام خویش 68 کتاب و تعداد زیادی مقاله در مجلات علمی و ادبی ایران منتشر کرد. از جملۀ کتاب‌های او ده عنوان دربارۀ تاریخ ریاضیات در ایران و سایر سرزمین‌های تمدن اسلامی و 47 عنوان کتاب‌های درسی ریاضیات ابتدایی و دبیرستانی است که با همکاری دکتر حسن صفاری تألیف کرده است. بقیه، نوشته‌ها و ترجمه‌هایی در زمینۀ ریاضی است.

معلومات عمیق استاد قربانی در زمینۀ ریاضیات، تسلطش به برخی زبان‌های اروپایی و آشنایی‌اش با منابع شرقی و غربی او را به صورت محقق برجسته‌ای در این زمینه بار آورده بود. او علاوه بر ویژگی‌های برجستۀ علمی، مظهر صداقت، هوشمندی و مهربانی نسبت به شاگردان فراونش بود که پیوسته آمادۀ کمک به آنان بود. ولی به خاطر نقل نوشته‌هایش در برخی مقالات در خارج از ایران بدون ذکر مأخذ، سرانجام کاسۀ صبرش لبریز شده بود.

استاد قربانی دارای ذوق شاعرانۀ نیرومندی بود و حافظ را می‌ستود. او در سال‌های آخر عمر بینایی خود را از دست داده بود و بیشتر وقت خود را به خواندن اشعار عارفانه و گفتگو با دوستن نزدیک و شاگردانش می‌گذراند. اندکی پیش از فوت دردناکش، برنامه‌ای برای یک گردهمایی در بزرگداشت 90 سالگی او و اهدای دکتری افتخاری به او در نظر گرفته شده بود. ولی به جای آن، مراسم یادبودش در تهران و اصفهان برگزار شد. یاد او در قلب همۀ کسانی که او را می‌شناختند و از او سرمشق گرفته بودند زنده است.

این کتاب در دو بخش دربرگیرندۀ تاریخ ریاضیات ایران و سرگذشت‌نامه‌ای از چهل تن از ریاضی‌دانان ایرانی است. بنابراین در بخش نخست از مسیر کلی گسترش ریاضیات در ایران بحث شده و در بخش دوم دربارۀ زندگی و آثار چهل تن از برجسته‌ترین ریاضی‌دانان ایرانی به ترتیب تاریخی اطلاعاتی ارزشمند ارائه شده است.

 گفتنی است که این کتاب مختصر در ضمیمۀ دوازدهمین شماره از دوفصلنامۀ «میراث علمی اسلام و ایران» آورده شده است.