معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از حلقه‌های مفقوده تاریخ معاصر ایران، بررسی، نقد، تحلیل و ارائۀ تصویری مناسب و تاحدی دقیق از تاریخ اجتماعی ایران است. شاید سنت محافظه‌کاری یا ماندن در دامگه نگره‌های سنتی و کلاسیک در امر تاریخ‌نگاری، مورخ ایرانی را از پرداختن و نیل به موضوعات جدید باز داشته است. سنت تاریخ‌نگاری در سال‌های اخیر نه تنها گام‌های بلندی به سوی افق‌های جدید برنداشته؛ بلکه حتی در تولید آثار کلاسیک نیز ناتوان مانده است.

به زبان ساده‌تر هر چند مفهوم تاریخ از منظر پوزیتویستی قابل تأیید و ادراک نیست، اما روش‌ها و ابزارهای فراوانی به علمی دیدن تاریخ و پیوستگی آن به دانش نوین بشر مدد رسانده است. ما در تاریخ ایران با ابهامات و پرسش‌های فروانی روبرو هستیم. یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های ما در تاریخ ایران، بی‌اطلاعی از روند تغییرات و رویدادهای اجتماعی است. اگر بتوان آثاری منتشر کرد تا با تکیه بر تحلیل‌های جزیی و روش‌کردن حیطۀ مطالعات اجتماعی به درک روشن‌تری از تاریخ مناسبات اجتماعی دست یافت، در نهایت به تحلیل شفاف‌تری از رویدادهای این سرزمین خواهیم رسید.

این کتاب تلاش اندک و مختصری برای واکاوی و آشنایی بیشتر بخش‌هایی اندک از تاریخ اجتماعی ایران در عصر ناصرالدین‌شاه قاجار است. در این مطالعه محدود ضمن تمرکز بر وضعیت بازار و مؤلفه‌های اقتصادی، شیوۀ معاش و دادوستد اقتصادی، وضعیت آموزش و پروش و نهادهای اجتماعی مرتبط، زنان و منزلت آنان، پول و مسائل مرتبط با آن، تجارت داخلی و خارجی، بیماری‌های واگیر و ... مورد بررسی قرار می‌گیرد. این کتاب درصدد روشن‌تر نشان دادن وضعیتی است که اجداد ما در اوج دوران قاجار با آن مواجه بودند. این رویکرد حتی به ما در درک بهتر نهضت‌ها و پویش‌های سیاسی، مذهبی و اجتماعی کمک می‌کند. در این مطالعه تمرکز بیشتری بر بازار شده است. نشان می‌دهد که این نهاد اقتصادی چه میزان تأثیر و کارآمدی بر مؤلفه‌های اجتماعی داشته است. بازار به عنوان مهم‌ترین رکن حیات شهری در دورۀ باستان و اسلامی عرصۀ حضور و کوشش یکی از عناصر متشکلۀ اجتماع شهری یعنی بازاریان اعم از «تجار عمده‌فروش و اصناف خرده‌فروش» بوده است. چنان‌که می‌دانیم بازار انبارِ غله، کارگاه، محل کس و کار، بانک، هستۀ آموزشی و دینی جامعه بود. این مراکز به عنوان مرکز فعالیت‌های تجاری، بخشی از مرکز شهر را تشکیل می‌داد. که عبارتند از مجموعه‌ای از دکان‌ها، حجره‌ها، کارگاه‌های صنایع دستی، بناهای مورد نیاز مردم و خانه‌های مسکونی. از این‌رو بررسی این مکان همواره شالودۀ اصلی زندگی شهری به حساب می‌آید.

ساختار سیاسی ایران در دورۀ ناصرالدین شاه مانند دوران قبل است؛ یا به عبارتی، دست‌نخورده باقی مانده است. اما با این تفاوت در دوران قاجار جامعۀ بین‌الملل تغییر کرده است و به تناسب آن دیدگاه افراد نیز تغییر می‌کند. ناگفته پیداست که دوران ناصری را از جهاتی می‌توان باثبات‌ترین دورۀ حکومت در عصر قاجار و شاید هم اندکی قبل‌تر دانست؛ زیرا در این دوران اندکی سطح رفاه اجتماعی ارتقاء یافت. مردم اندک‌اندک می‌توانستند تجارت در بازارهای جاافتاده‌تری را تجربه کنند. اقتصاد زراعی و صنعتی ایران به‌آرامی واقعیات تجارت را تجربه می‌کرد. در این روزها اخبار امیدوارکننده‌تری از نوسازی و دگرگونی‌های مثبت در دنیای تجارت به گوش می‌رسید و برخی تحولات دیگر نیز در راه بود.

این کتاب تلاشی است برای یافتن پاسخ‌های نو به پرسش‌هایی چون چرا اصلاحات در ایران عصر ناصری ناکام ماند؟ تأثیر تغییرات اجتماعی در ایران عصر ناصری بر مناسبات و ویژگی‌های بازار در این دوره چه بود؟ پایین‌بودن سطح بهداشت عمومی و بروز قحطی‌های ادواری مناسبات اقتصادی را در این دوره با چه تحولاتی مواجه ساخت؟ وجود شیوه‌های تولید سنتی در اقتصاد کشاورزی و ورود کالاهای غربی به کشور چه تأثیری بر شیوه و روش زندگی ایرانیان داشت؟ علل ضعف و عقب‌ماندگی ایران در این دوره چه بود؟ چه تلاش‌هایی می‌توانست برای برون‌رفت از بحران عقب‌ماندگی در زمینه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مؤثر باشد؟ و ده‌ها پرسش دیگر.

آنچه در این پژوهش آمده است بیانگر کوششی است برای شناخت بیشتر ساختار و جزئیاتی از مناسبات اجتماعی دورۀ ناصری در ایران؛ اینکه در دوران پنجاه ساله ناصری بر ایران چه گذشت و این روند بر آیندۀ ایران چه تأثیراتی گذاشته است.

بخش اول کتاب مناسبات حاکم بر بازار ایران را به رشتۀ تحریر درآورده و بررسی مختصری از رابطۀ حکومت و مردم در مناسبات اقتصادی را ارائه می‌دهد. در این بخش به کسبۀ بازار، فعالیت‌های اصناف و تجار، نقش بازاریان در فعالیت‌های اقتصادی و سیاسی، پول و نحوۀ رایج دادوستد، فعالیت‌های بانکداری و بالاخره به شیوۀ استقرار بازار در شهرهای ایران پرداخته است.

بخش دوم همان‌گونه که از عنوانش پیدا است، گزارشی است از اوضاع اجتماعی ایران در عصر ناصر؛ تصویری است گرچه ناقص ولی مختصر از آنچه بر مردم در آن دوران گذشته است.

بخش سوم تحلیلی است بر بخش‌های گذشته، زیرا قصد دارد تأثیر جامعه بر بازار را بررسی کند. در این بخش ابتدا، ضمن بیان سیاست‌های دولت در بخش کشاورزی که عمده‌ترین بخش اقتصادی بود به بررسی فناوری تولید در کشاورزی اختصاص یافته است؛ سپس به تولیدات صنعتی در بازار و چگونگی نوسانات آن در شرایط متفاوت سیاسی، اجناس وارداتی و تأثیر آن بر صنایع دستی و شیوۀ زندگی ایرانیان پرداخته است؛ سرانجام تحولات اجتماعی نظیر ایجاد سیم‌های تلگراف، وجود راه‌های ارتباطی، انعقاد قراردادهای اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، بروز قحطی‌های ادواری و تأثیر آنها بر اقتصاد بازار را مورد بررسی قرار می‌دهد.

بخش چهارم نیز با جمع‌بندی مطالب فصول گذشته و فهرستی از منابع و مأخذ مورد استفاده دراین پژوهش نگارش این دفتر را به پایان می‌رساند. 

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

سخنی دربارۀ منابع

 بخش اول: بررسی ساختار و مناسبات حاکم بر بازار ایران در عصر قاجار با تکیه و نگاه خاص بر عصر ناصری

فصل اول: کسبۀ بازار

فصل دوم: اصناف

فصل سوم: پول و نحوۀ رایج داد و ستد

فصل چهارم: گذری بر نحوه و شیوۀ استقرار بازار در ایران

بخش دوم: بررسی اوضاع اجتماعی ایران در عصر ناصری

فصل اول: سطح زندگی جامعه

فصل دوم: تعلیم و تربیت در عصر ناصری

فصل سوم: زنان در ایران عصر قاجار

فصل چهارم: روحانیون

بخش سوم: تأثیر و تأثر اوضاع اجتماعی بر بازار عصر ناصری

فصل اول: جامعه در بستر حاکمیت قاجارها

فصل دوم: اقتصاد زراعی، تجاری و صنعتی ایران عصر ناصری

فصل سوم: تحولات اجتماعی و بازار عصر ناصری

بخش چهارم: کلام آخر، منابع و مأخذ و نمایه اعلام