معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شبیه‌خوانی یا چنان‌که عوام آن را «تعزیه» می‌نامند، نمایشی است که به همت ایرانیان شیعه‌مذهب بر محور واقعۀ عاشورا و شهادت امام حسین (ع) شکل گرفت. بعدها داستان‌های دیگری از زندگی پیامبران، ائمه، اولیا و یارانشان و نیز داستان‌هایی با مضامین اخلاقی، حماسی و .... به آن افزوده شد. تعزیه نمایشی مذهبی و آیینی و بخشی از مراسم عزاداری شیعیان برای بزرگداشت اولیای دین است که هر سال به مناسبت‌های گوناگون، به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر اجرا می‌شود. این مراسم دارای چنان قدرت و نفوذی است که حتی پیروان سایر ادیان و مذاهب در ایران و بیگانگان را نیز تحت تأثیر قرار داده است؛ چنان‌که پیتر چلکووسکی ـ مستشرق آمریکایی ـ آن را با عنوان «نمایش بومی پیشرو ایران» معرفی می‌کند.

با بررسی دقیق این قالب برجستۀ نمایش ایرانی می‌توان گفت آنچه این نمایش آیینی را از سایر تظاهرات مذهبی مربوط به وقایع تاریخ اسلام و به‌ویژه عاشورا متمایز می‌کند، نه آرایه‌هایی چون دکور و صحنه و لباس و وسایل که وجود سه عنصر کلام منظوم (ادبیات)، موسیقی و نمایش است که پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر دارند؛ چنان‌که با حذف یکی از آنها، دیگر «شبیه‌خوانی» نخواهد بود. در حالی که با حذف یا تقلیل سایر عناصر فقط مجلس ساده‌تری خواهیم داشت.

تعزیه نه‌تنها میان آیین‌های مذهبی ایرانیان، بلکه به دلیل دارابودن متن مکتوب نمایشی، بین نمایش‌های سنتی ایرانی نیز یگانه است و با وجود آسیب‌های زمانه، در مقایسه با سایر اشکال نمایش سنتی دچار آسیب کمتری شده است. از سوی دیگر می‌دانیم ادبیات از ارکان حیات فرهنگی ایرانیان به شمار می‌آید؛ ادبیاتی که منعکس‌کنندۀ تاریخ، فرهنگ، آداب و رسوم، تجارب، اندیشه‌ها و تخیل ایرانیان است و همواره با سایر جلوه‌های حیات فرهنگ ایرانی در ارتباطی تنگاتنگ بوده است. پس کنکاش دربارۀ تأثیر ادبیات ایران‌زمین در مجالس تعزیه برای شناخت بیشتر این نحلۀ نمایشی ضروری است؛ نمایشی که از یک‌سو متون آن جزئی از گنجینۀ ادبیات ایران به شمار می‌آید و از سوی دیگر شکل‌گیری و پدیدآمدن آن بدون رشد و اشاعۀ نقل‌های حماسی و مذهبی که مستقیم ریشه در ادبیات مکتوب و شفاهی ایران‌زمین داشتند، امکان‌پذیر نبوده است. این همان نکته‌ای است که این کتاب با ارائۀ نمونه‌هایی از حضور مستقیم و بی‌واسطۀ ادبیات ایران در تعزیه و همچنین تأثیر غیرمستقیم و غیرعلنی آن در شکل‌دادن به اندیشه‌ها، مضامین، شخصیت‌پردازی، ساختار، الگوهای تکرارشوندۀ رفتار قهرمانان، چگونگی رویدادها، فضاسازی و .... به آن خواهد پرداخت.

فصل اول با عنوان «تعزیه و اساطیر»، که شاید بتوان آن را مهم‌ترین و بحث‌برانگیزترین فصل این پژوهش به شمار آورد و حجیم‌ترین بخش کتاب را به خود اختصاص داده است، شامل بخش‌های «حضور اساطیر در شبیه‌خوانی»، «نمود اندیشه اساطیری و عرفانی در مجالس تعزیه» و «نگاهی تطبیقی در زمینه شخصیت پردازی در ادبیات ایران و تعزیه» است. نگارنده در این فصل «حضور اساطیر در شبیه خوانی» را از چهار منظر تأثیر شرایط اقلیمی ایران در شکل‌گیری اسطوره‌های ایرانی و نمایش شبیه‌خوانی، نگاهی اجمالی بر تاریخچه و چگونگی پیدایش شبیه‌خوانی و ارتباط آن با آیین‌های اساطیری، قراردادهایی که تعزیه را بدل به نمایش اساطیری می‌سازند و حضور شخصیت‌های اساطیری و عرفانی در مجالس تعزیه مورد بررسی قرار داده است. این فصل همچنین دو ضمیمه به پیوست دارد که در یکی به طور اختصاصی به چگونگی ظهور و بروز اسطوره‌های آناهیتا و سیاوش در مجالس شبیه‌خوانی می‌پردازد و دیگری معرفی و انتشار نسخه‌ای از مجلس «اسیر شدن شهربانو ( سرداری امام حسن(ع) )» است؛ مجلسی که تحت تأثیر حماسه‌های اساطیری و ملی ایران‌زمین سروده شده است.

فصل دوم با عنوان «تأثیر ساختار و الگوهای موجود در قصص ایرانی بر تعزیه» شامل دو بخش ساختار مجلس تعزیه و تأثیر ادبیات و قصص ایرانی بر آن و الگوهای موجود در قصص ایرانی و مجالس تعزیه است که در بخش دوم این فصل سیزده الگوی رایج در قصص ایرانی که به شبیه‌خوانی راه یافته‌اند بررسی می‌شوند؛ از جمله: نبرد پهلوانان، انتقام، خواب، جستجوی عاشق برای رسیدن به معشوق، سفر، گریز به سرزمین بیگانه، آزمون قهرمان، پرهیز قهرمان از عشق آلوده به گناه، قلعه‌گشایی، هدیه خداوندی، نجات کودک منجی، جستجوی پدر، تعقیب یک حیوان و ماجرایی جدید.

این فصل نیز شامل سه ضمیمه: «نگاهی به مجلس سلیمان وبلقیس»، نسخۀ کامل  «مجلس شهادت شاهزاده محمد عابد» (نمونه‌ای از به‌کارگیری الگوهای سفر و نبرد پهلوانان در مجالس تعزیه) و «اسامی برخی از مجالسی که در آنها بهره‌بردن از الگوهای مورداستفاده قصص ایرانی به‌روشنی دیده می‌شود» است.

در فصل سوم و پایانی کتاب نیز به تأثیرات صوری و معنوی متون مکتوب شعر کلاسیک بر تعزیه‌نامه‌ها پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فرضیه‌ها و روش تحقیق

فصل اول: تعزیه و اساطیر

بخش نخست: حضور اساطیر در شبیه‌خوانی

بخش دوم: نمود اندیشۀ اساطیری و عرفانی در مجالس تعزیه

بخش سوم: نگاهی تطبیقی به شخصیت‌پردازی در ادبیات ایران و تعزیه

فصل دوم: تأثیر ساختار و الگوهای قصص ایران در شبیه‌خوانی

بخش نخست: ساختار مجالس شبیه‌خوانی و تأثیر ادبیات و قصص ایرانی در آن

بخش دوم: الگوهای موجود در قصص ایرانی و مجالس شبیه‌خوانی

فصل سوم: حضور شعر کلاسیک در شبیه‌خوانی

بخش نخست: منابع ادبی تعزیه

بخش دوم: حضور اشعار شاعران شناخته‌شدۀ پارسی در مجالس تعزیه

بخش سوم: شعر غنایی در خدمت شعر نمایشی

نتیجه