معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مهم‌ترین شیوه‌های توجه به فرهنگ بومی و اسلامی و ایرانی شناخت آثار مکتوب باقیمانده از صاحبان اندیشه و فکر در درازنای تاریخ تمدن اسلامی است. جستار و کاویدن این آثار نسل جدید را که متأسفانه با پیشینه فرهنگی خویش چندان آشنا نیست به تأمل و تعمق افزون‌تر در شناخت مصادر معرفتی و هویتی خویش سوق خواهد داد. توجه به مصادر فرهنگی و بومی گذشته و میراث و تراث برجای‌مانده در حوزه تمدن اسلامی یکی از نیازهای مهم پژوهش‌های آکادمیک محسوب می‌شود.

یکی از قدیمی‌ترین متون برجای‌مانده در دوره شکوفایی تمدن اسلامی که قدمتی بیش از هزار سال دارد رسائل اخوان الصفا و خلان الوفاء است که پژوهشگران زمان تدوین آن را محتملاً نیمه دوم سده سوم و اوایل سده چهارم هجری دانسته‌اند.

یکی از نحله‌های فکری، اخلاقی و سیاسی مهم در تاریخ اسلام جمعیت «اخوان الصفا و خلّان الوفا» است. به دلیل سرّی بودن فعالیت این جمعیت و گمنام بودن تدوین‌کنندگان و نویسندگان «رسائل» آنان، آموزه‌ها و اندیشه‌های این جماعت در هاله‌ای از ابهام قرار داشته است.

«اخوان الصفا و خلّان الوفا» «برادران باصفا و دوستان باوفا» در واقع نامی است برای جمعیتی فاضل، فیلسوف و متکلم با گرایش‌های اخلاقی و عرفانی که در قرن سوم و چهارم قمی زندگی می‌کردند و بصره و بغداد دو مرکز عمده نشر افکار ایشان بوده است. فعالیت این جمعیت شیعه مذهب سرّی بوده، اما با توجه به نام‌هایی که در کتب تراجم و همچنین قرائتی که در «رسائل» و مضامین آن است، ایرانیان در تشکیل و هدایت این جمعیت نقش داشته‌اند. در رسائلی که به زبان عربی نگاشته شده است بیش از سی شعر پارسی دیده می‌شود. همچنین نام‌هایی ایرانی که در میان تدوین‌کنندگان احتمالی «رسائل» از سوی مورخان به چشم می‌خورد همگی حاکی از نقش داشتن ایرانیان در تشکیل و هدایت این جمعیت است.

پرسش مهم درباره این جمعیت سرّی و رسائل ایشان مربوط به اهداف و آرمان‌های آنهاست. پرواضح است که اخوان رسائل را با توجه به اهداف خاصی تدوین کرده و به نشر افکار خود در میان خواص و پیروان خود می‌پرداختند، اما پرسش مهمی که پاسخ به آن خالی از اختلاف و مناقشه نیست مربوط به غرض و هدف اصلی اخوان از تدوین رسائل و نشر افکار و عقاید ایشان است. پاسخ به این سؤال و مناقشه درباره آن از قرن چهارم تا دوران معاصر ادامه داشته است. ابوحیان توحیدی در قرن چهارم هدف عمده اخوان را احیای فلسفه و آمیختن فلسفه یونانی با شریعت اسلامی می‌داند و ضمن مخالفت با ایشان از ویژگی‌های اخلاقی، صفا، صداقت و پاکی ایشان تمجید می‌کند.

برای فهم بهتر اهداف و اغراض اخوان، مداقه در آموزه‌ها، اندیشه‌ها و عقاید آنان در رسائل، که دایرۀ‌المعارفی در علوم و فنون آن روزگار است و در عین حال با جهت‌گیری آموزشه و تربیتی خاص تدوین شده، اجتناب‌ناپذیر است؛ اما با توجه به نقد گزنده نظام سیاسی حاکم (حکومت عباسیان) در الرسائل و همچنین آموزه‌های سیاسی دیگر ایشان، باید اهداف سیاسی اخوان نیز در کنار آموزه‌های اخلاقی، علمی و فلسفی مدنظر قرار گیرد. البته آنچه به منزله واقعیتی مهم و فراگیر در آموزه‌ها و اندیشه‌های «برادران باصفا و دوستان باوفا» به چشم می‌خورد اهداف اخلاقی و تربیتی ایشان جهت نیل به سعادت و نیک‌فرجامی در سرای‌ عقبی است. اخوان الصفا صرفاً به دنبال کردآوری علوم و فنون گوناگون برای پیروان برگزیده خود نبودند، بلکه هدف والاتری را، که همانا سعادت و نیکبختی غائی آدمی است، دنبال می کردند. اخوان با الهام از رهنمودهای قرآنی و اسلامی و همچنین آموزه‌های ادیان دیگر توحیدی، در بخش‌های گوناگون رسائل، مخاطبان را متوجه این نکته می‌کنند که آدمی در این جهان خاکی اسیر و زندانی است و از این روی می‌بایست با پیروی از مشعل هدایت انبیای الهی و خاتم ایشان حضرت محمد (ص) و ایمان به مبدأ و معاد در طریق سعادت و سیر و سلوک الی‌الله قرار گیرند و نهایتاً زنجیر اسارت از این سرای فانی را بگسلد و به دیار باقی شتافته و در جوار رحمت الهی به آسایش و آرامش و نیک‌فرجانی نائل گردند. اخوان تحقق این مهم در جامعه را در پرتو نظام سیاسی براساس الگوی «امامت» که تداوم راه انبیای الهی است تبیین کرده‌اند. بر همین اساس با سلطه غاصبانه عباسیان مخالفت می‌کردند و اصل مشروعیت آنان را به چالش می‌کشیدند و عملکرد دستگاه عباسی را در راستای اهداف تربیتی و اخلاقی مدنظر خویش قلمداد نمی‌کردند. آنها سیاست عباسیان را صرفاً سیاستی جسمانی و ظاهری می‌دانستند. اخوان در الرسائل از انواع علوم و فنون اخلاقی و تربیتی خود را فرو ننهاده و بهر بردن از علوم گوناگون را نیز در راستای شناخت وحدت و هماهنگی عالم وجود و توجه به صانع قادر آن مد نظر قرار داده‌اند.

گرایش‌های اخلاقی و عرفانی تدوین‌کنندگان رسائل به گونه‌ای است که این گمان را تقویت می‌کند که انتخاب نام «اخوان الصفا» نیز در راستای مقوله طهارت نفس و صفای باطن بوده است. در امالی صدوق عبارتی از امیرالمؤمنین امام علی (ع) نقل شده که: «علیک باخوان الصفا فانّهم عماد اذا الستنجدتهم و ظهورٌ» (تو را به برادران پاک و منزه توصیه می‌کنم به درستی که آنان هنگام یاری خواستن پشتیبان تو هستند). به نظر می‌رسد وجه تسمیه «اخوان الصفا» با توجه به ارادات وافر آنان به حضرت علی(ع) از همین عبارت امام علی(ع) اقتباس شده باشد.

در این کتاب تلاش شده تا گزیده‌ای از آموزه‌های اخوان در «الرسائل» به ویژه در حوزه اخلاق و سیاست ترجمه شود. همچنین در مقدمه نگاشته شده مهمترین آموزه‌های اخلاقی، اجتماعی و سیاسی‌شان مورد واکاوی و بازشناسی قرار گرفته شده است. فرازهایی از آموزه‌های اخوان به ویژه در دوران معاصر می‌تواند مورد توجه و تأمل واقع گشته و نسل جدید را با پیشینیه فرهنگی تمدن اسلامی بیشتر آشنا سازد.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه دکتر محمدرضا احمدی طباطبایی

بخش اول: مفهوم‌شناسی اخلاق و عرفان در آموزه‌های اخوان‌الصفا

فصل اول: مبانی اخلاق

فصل دوم: مراتب و مصادیق اخلاق‌(گرایی)

فصل سوم: تربیت و سعادت

بخش دوم: نسبت دین و ساسیت در اندیشه‌های اخوان‌الصفا

فصل اول: انواع سیاست

فصل دوم: انگاره سعادت در گستره سیاست دینی

فصل سوم: جایگاه نبوت و امامت در سیاست دینی

فصل چهارم: رفق و مدارای سیاسی

نمایه