معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رویارویی با شعر و قدم گذاشتن به جهان آن، چه در مرتبۀ خلق اثر و چه در مرتبۀ فهم و تفسیر آن، قدمتی به طول تمام تاریخ تمدن و فرهنگ بشری دارد. الواح رمز‌گشایی شدۀ دوران باستان گویای این حقیقت است که شعر، چونان رشته‌ای از زر ناب، در تاروپود فرهنگی بشر تنیده است و چه‌بسا بازتاب اصیل‌ترین شکل مواجهه انسان با هستی، چنان که هست و باید، به‌شمار آید.

شعر از سرچشمه خیال می‌جوشد؛ در بستر زبان جاری می‌شود، می‌شورد و شعر می‌شود. بدین‌سان، گذر شعر از ساحت خیال به دنیای زبان، ناگزیر، آن را در کالبدی عینی و مادی متجسد می‌سازد و به‌صورت جهانی سازمند پیکره‌بندی می‌کند؛ جهانی که هر پاره‌ای از آن در گفتگو با پاره‌های دیگر معنا را رقم می‌زند. جهانی که خوانندۀ هوشمند با نگریستن و تعمق در آن و برگذشتن از خوانش‌های معمولی سطحی به کشف، آفرینش دوباره و فهم اصیل آن نائل می‌شود.

پژوهش‌هایی که در این اثر گرد هم آمده، در مجموع در دو بخش کلی سازماندهی شده است؛ بخش نخست نشانه‌شناسی و شعر نام دارد که از شش جستار مستقل تشکیل می‌شود. هدف این جستارها معطوف به یافتن پاسخی مطلوب برای چند پرسش کلان است:

الف) ساختار شعر به لحاظ نشانه‌شناختی از چه نظام یا نظام‌هایی شکل می‌گیرد و نحوۀ تعامل و تقابل این نظام‌ها چگونه است؟ جستار نخست که آرای لوتمن را می‌کاود در اصل کوششی برای پاسخ به این پرسش است. ب) ردپای پنهان‌کاری‌هایی که شعر به طور خاص و اثر هنری به‌طور عام، در جهان متن به‌جای می‌گذارد چگونه ما را یاری می‌کند تا نقاب از متن برگیریم؟ و خویشکار نشانه‌شناسی در حصول به این هدف چیست؟ جستار سوم با بررسی آرای بارت و بررسی چارچوب نشانه‌شناختی ناسازه و هم‌سازه در پی دستیابی به چنین فهمی در باب شعر و افشای سازوکار ایدئولوژیک آن است. د) بسطِ کلام در شعر به‌طور عام براساس چه نوع تداعی‌هایی صورت می‌پذیرد و این بسط و گسترش با کدام الگوی نشانه‌شناختی بهتر تبیین می‌شود؟ در اینجا ضمن نقد الگوی پیرس در جستار چهارم، تلاش شده الگویی پیشنهاد شود که این موضوع را بهتر تبیین کند. هـ) شعر به‌مثابه امری گفتمانی منوط به تعامل دیالکتیکی گفته‌پرداز و گفته‌یاب است؛ تعاملی که از طریق مواجهه با گفته‌ای ایستا و مصلوب میسر می‌شود. براین اساس، پرسش این است که گفتمان شعری از کدام امکانات نشانه‌معناشناختی در راستای شکل‌گیری این تعامل بهره می‌برد و مؤلفه‌های گفتمانی حاضر در شعر چگونه زمینه‌ساز این تعامل می‌شوند؟ در جستار پنجم با بررسی زمینه‌های نظری انفصال و اتصال گفتمانی کوشیده شده است چند پیشنهاد بدیع به منظور تحلیل چگونگی شکل‌گیری گفتمان در شعر مطرح شود. و) شعر به‌مثابه یک ساختار متشکل از چه نوع سازه‌های بنیادی است؛ این سازه‌ها چگونه پیکره‌بندی می‌شوند و شکل‌نهایی شعر از چه قوالب و چارچوب‌های صوری و ساختاری‌ای برخوردار است؟ در جستار ششم، الگویی نسبتاً جدید به دست داده شده که پیکره‌بندی مؤلفه‌های شعر را از منظر نشانه‌شناسی می‌کاود و برمی‌رسد.

بخش دوم نیز که نشانه‌شناسی شعر نام دارد از شش جستار تشکیل شده که همگی با چارچوب نقد عملی شعر به نگارش درآمده‌اند و محصول به‌کارگیری یا کاربست یکی از دیدگاه‌های نشانه‌شناسی یا استخدام نشانه‌شناختی یک الگوی زبان‌شناسی به‌منظور خوانش شعر هستند، اگر چه به‌هیچ وجه به نقد عملی محدود و منحصر نشده‌اند. در واقع، در این جستارها تلاش شده پس از معرفی یک الگوی نشانه‌شناختی یا زبان‌شناختی، از طریق تحلیل یک یا چند شعر، رویکردی انتقادی فراهم آید که بتوان با اتکا به آن، الگویی عام برای خوانش نشانه‌شناختی شعر به دست داد. این جستارها نیز با چند موضوع کلان سروکار دارند:

الف) اگر بپذیریم معنای شعر از سطح معمول کلام فراتر می‌رود و در سطحی هنری پدیدار می‌شود، چه اسباب و لوازمی در متن وچود دارد که چنین سیری را برای خواننده مهیا می‌کند؟ به‌نظر می‌رسد آفرینش هنری شعر و همچنین، بازآفرینی آن توسط خواننده از سازوکار ویژه‌ای برخوردار است که دلالتمندی شعر را تضمین می‌کند. در جستار هفتم برای فهم و تبیین چنین سازکاری، الگوی نشانه‌شناختی ریفاتر به طور موردی، برای بازخوانی شعر «درآستانه»ی احمد شاملو به آمده است. ب) آیا شعر علاوه بر برخورداری از شبکه‌های دلالتی در سطح خودآگاه، به شبکه‌های غیردلالتی دیگری نیز مجهز است؟ به نظر می‌رسد، شعر آکنده از عناصری دلالتی است که خارج از حیطۀ ساختارهای بهنجار دلالت و قرادادهای اجتماعی واقع شده‌اند. براین اساس، در جستار هشتم با استخدام الگوی معناکاوی کریستوا تلاش شده عمدتاً وجوه ناخودآگاه زبان و نه وجوه خودآگاه آن بررسی شود. در این راستا، شعری از رضا براهنی با این الگو قرائت شده است. هدف از این کار آن است که الگویی کلی برای خوانش شعر به ویژه در سطح ایمایی، و نه نمادین، ارائه شود. ج) آیا می‌توان نظام فکری و اندیشگانی شعر را بر حسب مجموعه‌ای از نشانه‌ها و نحوۀ شکل‌گیری انتظام درونی آنها شناسایی کرد؟ به زعم کتاب، اگر بتوانیم نشانه‌ها را از منظر تقابل‌های دوگانی، بار ارزشی آنها و شبکه‌های هم‌تراز معنایی‌شان تحلیل کنیم، درک بهتری در باب چارچوب نشانه‌شناختی شعر و دلالتمندی شعر خواهیم داشت. به همین منظور، در جستار نهم برای نشان دادن اهمیت تقابل‌های دوگانی در انتظام بخشیدن به نظام فکری و ایدئولوژیک شعر، به‌طور موردی شعر سنایی غزنوی را ازاین دیدگاه بررسی شده است. جستار دهم نیز در همین راستا شکل گرفته است؛ اما در اینجا هدف آن است که انتظام درونی نشانه‌ها را ذیل مجموعۀ جامع‌تری با عنوان مربع نشانه‌شناختی بررسی و تحلیل کنیم. به‌همین منظور، به طورموردی شعری از عطار، مولوی و حافظ را با استفاده از امکانات تحلیلی این الگو بررسی شده است تا الگویی عام برای خوانش شعر و فهم چگونگی سازمان‌دهی درونی مؤلفه‌های آن به دست دهد. د) آیا شعر به‌مثابه یک نامتن، الزاماً از ملاحضات مربوط به انسجام متنی پیروی نمی‌کند؟ چنانچه پاسخ این پرسش منفی است، انسجام متنی شعر چگونه حاصل می‌شود؟ به زعم این کتاب، شعر ـ به‌ویژه شعر غیرروایی ـ به رعایت تعهدات انسجام متنی، حداقل به شیوۀ معمول آن، ملزم نیست. در جستارهای یازدهم و دوازدهم، به ترتیب با بررسی انسجام غیرساختاری و ساختار تماتیم غزلی از حافظ تلاش شده با استخدام الگوی زبان‌شناسی نقش‌گرای هلیدی و حسن، ضمن یادآوری دیدگاه این دو در باب انسجام، تحلیلی از نحوۀ بررسی شعر به‌مثابه نامتن به دست دهد. در همین راستا در این کتاب سعی شده تا یکی دو پیشنهاد مختصر برای تقویت کارایی این نظریه مطرح شود. در مجموع هدف از این دو جستار پایانی، تأکید بر اهمیت استخدام الگوی زبان‌شناسی نقش‌گرا به منظور خوانش نشانه‌شناختی شعر و تبیین چگونگی حصول انسجام در آن است.  

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

* بخش اول

جستار نخست: یوری لوتمن و ساختار اثر هنری

جستار دوم: اومبرتو اکو و بنیان نشانه‌شناختی تأویل

جستار سوم: رولان بارت و مبانی نشانه‌شناختی «هم‌سازه» و «ناسازه»

جستار چهارم: پیرس: از تفسیر تا نشانه‌شناسی شعر

جستار پنجم: نشانه‌معناشناسی و انفصال و اتصال گفتمانی

جستار ششم: پیکره‌بندی و سازمان‌دهی مؤلفه‌های شعر

* بخش دوم

جستار هفتم: کاربست الگوی نشانه‌شناختی ریفاتر در خوانش شعر

جستار هشتم: کاربست الگوی معناکاوی کریستوا در خوانش شعر

جستار نهم: تقابل‌های دوگانی و ساختارشعر

جستار دهم: توان تحلیل «مربع‌شنانه‌شناختی» در خوانش شعر

جستار یازدهم: انسجام غیرساختاری و نشانه‌شناسی شعر

منابع فارسی

واژه‌نامه انگلیسی به فارسی

واژه‌نامه فارسی به انگلیسی

نمایه اعلام و اصطلاحات تخصصی