معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

جنید بغدادی عمر خویش را در دوران اول و دوم حکومت عباسی سپری کرد و در این زمان که حدود یک قرن می‌باشد، تقریباً سیزده خلیفه حکومت کردند. او در مقام پیر و مرشد، نامی آشنا در ادب و عرفان ایران است؛ اما افکار، شخصیت و نگرش او به صورت شخصیتی مستقل و صاحب سبک آنچنان‌که شایستۀ اوست، بررسی نشده است. این کتاب در راستای تکمیل و برداشتن گامی جدید در پژوهش‌های مربوط به جنید و به‌دست‌دادن شناختی دقیق‌تر و ژرف‌تر از جهان‌بینی این عارف با نگاهی کل‌نگر و جامع پرداخته است.

فصل اول کتاب دربارۀ زندگی و زمانۀ جنید بغدادی است. وی میان سال‌های 206 یا 207 تا 210 هـ.ق در خلال سال‌های نزدیک به وفات شافعی و در دوران خلافت مأمون و در آستانۀ به قدرت رسیدن معتزله در شهر بغداد از پدر و مادری مسلمان و ایرانی‌تبار چشم به جهان گشود. از احوال، نسب و نژاد پدر و مادر جنید همین قدر اطلاع در دست است که اجداد او ایرانی و از شهر نهاوند بوده‌اند و ظاهراً در اوایل بنای بغداد به آنجا مهاجرت کرده‌اند. او در همان سن جوانی به رسم قالب صوفیان آن عصر، ضمن پرداختن به کار، به تحصیل علوم شرعی و معارف دینی نیز همت گماشت. وی در بغداد حریث و فقه آموخت، به مذهب اهل حدیث گروید و به دیدار عالمان زمان نایل آمد؛ از جمله نزد ابوثور ابراهیم بن خالد بن ابی الیمان کلبی (شاگرد شافعی) فقه آموخت. حارث محاسبی از دیگر استادان وی در وادی تصوف است و افزون بر او به صحبت محمد قصاب نیز رسیده است. ابومحمد جریر، ابوبکر واسطی، ابوعلی الرودباری، ابوبکر شبلی، حلاج مقتول، شیخ جعفر خلدی و .... از مهم‌ترین شاگردان او به حساب می‌آیند. دوران زندگی او احتمالاً اندکی پس از قتل متوکل و هرج و مرج دستگاه خلافت عباسی آغاز شد. وی در وقت وفات به قرائت قرآن مشغول بود و اندکی پس از ختم قرآن (297 یا 298 هـ.ق) دار فانی را وداع گفت.

تحلیل آثار جنید در فصل دوم کتاب صورت گرفته است. از آنجایی که جنید فقیه، محدث، عالم، عارف و قرآن‌شناسی برجسته است، با بررسی آثار و رسائلش به فرایندهایی در ذهن او می‌رسیم که از عمق آگاهی او از علوم قرآنی خبر می‌دهد. با وجود اینکه او از افشای اسرار الهی به‌شدت پرهیز می‌کرد و در بیان حقایق عرفانی بسیار محتاط بود، رساله‌ها و آثار ارزشمندی از او باقی مانده که بخشی از آنها مکاتبات او با برخی از هم‌عصرانش است و تعدادی از آنها نیز به شیوه‌ای بسیار رمزگونه و با نوعی ایهام و به نثری مسجع، مصنوع و معقد به شرحی برخی اصطلاحات و مفاهیم خاص عرفانی اختصاص دارد. برخی از آثار وی به این شرح است: ادب المفتقر الی الله، دواء الارواح، شرح شطحیات ابی یزید البسطامی، قصیده‌ای صوفیانه، الوصایا، مسائل فی التوحید و .... .

در فصل سوم کتاب به کلیات عقاید جنید پرداخته شده است. بسیاری از دیدگاه‌ها و عقاید جنید ریشه در قرآن کریم و احادیث پیامبر و احادیث دیگر ائمه دارد. او بیشتر از آیات و احادیثی مدد می‌گیرد که از دیرباز مورد توجه عارفان بوده است و معمولاً نظریات خود را حول یکی از آیات قرآن یا یک حدیث بسط می‌دهد و به بیان آن می‌پردازد. او با تیزبینی خاص خود به مباحث سادۀ عرفانی، عمق و غنای زایدالوصفی می‌دهد؛ به‌گونه‌ای که تعاریف اصطلاحات عرفانی او نسبت به گذشتگان بسیار متفاوت و عمیق‌تر است.

فصل پایانی کتاب که بخش عمده‌ای از کتاب را دربر دارد، دربارۀ تأثیرگذاری و پیامدهای آثار اوست. در این فصل دربارۀ اصول مکتب جنید، انعکاس حضور جنید در ادبیات فارسی و دسته‌بندی این انعکاس سخن گفته شده است. جنید بغدادی با توجه به تأثیرگذاری‌اش در روند شکل‌گیری فرهنگ تصوف اسلامی در ادبیات سنتی و کلاسیک ایران، ارتباط تنگاتنگی بین عرفان و تصوف اسلامی و ادبیات ایران برقرار کرده است؛ در نتیجه آموزه‌های عرفانی وی به طور گسترده به آثار مکتوب و منثور و منظوم سخنوران فارسی راه یافته است. انعکاس گفتار و رفتار جنید در ادبیات فارسی به دو گونه نمود داشته است: حضور مستقیم گفتار و رفتار جنید در آثار ادبی به صورت گفتار و رفتار خود و شاگردان و پیروان او و دیگر حضور غیرمستفیم جنید و انتقال آموزه‌های وی و مکتبش بدون بردن نامی از وی و شاگردانش.

در پایان کتاب نیز اعلام رجال نام برده شده در کتاب با شرح مختصری از احوال آنان آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: زندگی و زمانه

فصل دوم: تحلیل آثار

فصل سوم: کلیات عقاید جنید

فصل چهارم: تأثیرگذاری‌ها و پیامدها

اعلام رجال

نمایه‌ها

فهرست منابع و مآخذ