معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب نخستین دفتر از «مجموعه کلاسیک‌های ادبیات ‌معاصر» است. این مجموعه به بررسی زندگی و فرآورده‌های ادبی نویسندگانی اختصاص دارد که منتقدان دربارۀ آثارشان بسیار نوشته‌اند. اولین دفتر این مجموعه ویژۀ شرح احوال و آثار داستانی سیدمحمدعلی جمال‌زاده است که در آستانۀ ورد جامعۀ فرهنگی ما به روزگار نو، در ادبیات فارسی جایگاهی رفیع یافت. با وجود اینکه قصه‌گویی سابقۀ دیرینه‌ای در ادبیات فارسی دارد، داستان کوتاه نوع ادبی تازه‌ای است که پیشینه‌اش به سال ۱۳۰۰ و زمانی برمی‌گردد که جمال‌زاده کتاب «یکی بود یکی نبود» را نوشت و منتشر کرد. او را از این‌رو آغازگر این عرصه می‌دانند که توانست از راه آمیختن هنر قصه‌سرایی شرقی و قصه‌گویی شفاهی با صناعت داستان‌نویسی غربی، طرح نویی ارائه کند و داستان‌های واقع‌گرایانه بنویسد. جمال‌زاده از بنیان‌گذاران نثر داستانی جدید فارسی و یکی از مشهورترین نویسندگان ایرانی در غرب است. جمال‌زاده را به عنوان بومی‌ترین نویسنده ایرانی می‌شناسند؛ چون به نوشته‌هایش روح ایرانی داده است. او از نخستین نثرنویسانی بود که مواد آثار خود را به‌وضوح از قصه‌ها و شیوه محاوره عامه گرفت و با بهره‌بردن از اصطلاحات و امثال، سبک تازه ادبی تازه‌ای پدید آورد و بر نویسندگان پس از خود هم تأثیر گذاشت.

سیدمحمدعلی جمال‌زاده، پایه‌گذار داستان‌نویسی جدید فارسی و مؤلف «گنج شایگان» نخستین تحقیق اقتصادی ایرانی به روش غربی، در دی 1270 در اصفهان متولد شد. پدرش، سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی مشهور به صدرالمحققین، از خطیبان مشهور مشروطه‌خواه بود. پدرش از سادات جبل‌عامل لبنان، در همدان ازدواج کرد و سیدجمال پس از وفات پدر، با مادر خود برای تحصیل به تهران و از آنجا به اصفهان رفت. جمال‌زاده نیز به تأسی از پدر، دلبستگی وافر به شیوۀ محاوره و اَمثال زبانزدِ مردم یافت و زبان داستان‌های خود را بر آن پایه بنا نهاد. می‌توان گفت تأثیر پدر سبب شده تا گاه داستان‌هایش در ملتقای قصه و خطابۀ منبری جای گیرد. سخنان دانشین سیدجمال چنان توجه مردم را جلب کرد که نشریۀ الجمال برای نشر مواعظ او به چاپ رسید. او در آثار خود نشان می‌دهد که هم از روحیۀ تعصب‌گریز پدر اثر پذیرفته و هم از زبان منبری و مردمی او. صدای پدر پیوسته با پسر می‌ماند و به صورت نثری خطابی، در داستان‌هایی که بنای زبان آنها بر مَثَل‌ها و تعبیرات عامیانه نهاده شده است حضور خود را می‌نمایاند.

مادر جمال‌زاده، مریم‌خانم، دختر یکی از اعیان اصفهان بود و سعی بلیغ در آموزش محمدعلی داشت. پسر تلاش مادر را در آموزش خود مهم می‌شمارد اما بیشتر پیرو و وابستۀ پدر است و در اغلب رمان‌هایش یاد او را گرامی می‌دارد. او که تربیتی مذهبی کسب کرده، با توجه به شخصیت پدر، از اغلب چهره‌های روحانی آثار خود تصویر مثبتی به دست می‌دهد. خشکه‌مقدس‌ها را نیز با فنون کلامی و اصطلاحات خودِ آنها هجو و نفی می‌کند.

جمال‌زاده موضوع اغلب آثار خود را از تجربه‌های دوران کودکی و نوجوانی در اصفهان و تهرام گرفت، آن‌سان که گویی هرگز از این دیار خارج نشده است. از این‌رو رمان‌هایش زندگی‌نامه‌وار از کار درآمده‌اند. دنیای دوست‌داشتنی دورۀ کودکی، که امنیت خاطری برای او می‌آورد و معنایی داشت، با کشته‌شدن پدر ناگهان از دست رفت. غیبت پدر خلأ زندگی اوست. وی بعدها کوشید آن را با افسانه‌پردازی حول اصفهانِ دورۀ کودکی‌اش پر کند. جدایی از پدر، به عنوان اولین شکاف دردناک در جوانی، کابوس سال‌های بعد و تعیین‌کنندۀ احساسات او می‌شود. جمال‌زاده این دنیای فناشده را در قصه‌های خود بقا داد و به آن دلبسته ماند؛ خود را در حال و هوای اصفهان به خاطره پیوسته غرق کرد تا جهان واقعی را فراموش کند.

محمدعلی تحصیلات مقدماتی را در مکتب‌خانه‌های اصفهان آغاز کرد و در مدارس جدید تهران ادامه داد. بعدها در رمان، حسب حالی سروته یک کرباس، از رنجی نوشت که بر اثر شیوۀ آموزش سخت‌‌گیرانۀ ملاهای مکتب‌دار برده بود ـ رنجی که تا پایان عمر، کابوس خواب‌هایش بود و سرانجام در داستان هُمَزَه ولُمَزَه، در اروپا از آن رهایی یافت.

نخستین مرحله از زندگی ادبی جمال‌زاده با درگیری در سیاست و روزنامه‌نگاری گذشت. این دوره مرحلۀ تعیین‌کننده‌ای در زندگی حرفه‌ای او بود. جمال‌زاده پیش از آنکه داستان‌هایش را منتشر کند، برای «کاوه» و چند نشریۀ دیگر با نام خود یا با نام مستعار «شاهرخ» مقاله‌هایی مثل «تاریخ روابط ایران و روس»، «بالشویسم در ایران قدیم ـ مزدک» می‌نوشت.

در زندگی جمال‌زاده می‌توان دو دورۀ متمایز بازشناخت: یکی دورۀ زندگی پرآشوب در برلین که به سیاست و روزنامه‌نگاری و تحقیقات ادبی و اقتصادی گذشت، دیگر دورۀ زندگی آرام در ژنو (سویس) که صرف کارهای تحقیقی و نوشتن و تدریس زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه ژنو، از سال 1322 به بعد شد. جمال‌زاده از سال 1310 ساکن ژنو شد و تا زمان بازنشستگی در سال 1335، کارمند دفتر بین‌المللی کار بود. در این مدت، برای تهیۀ گزارش‌هایی دربارۀ وضع کارگران، چندبار به ایران آمد و در تأسیس وزارت کار در ایران نقش مؤثری ایفا کرد. در یکی از این سفرها در اسفند 1329، نخست‌وزیر وقت، حسین علاء به او پیشنهاد وزارت کار را داد اما جمال‌زاده نپذیرفت. در این مدت، چند دوره به نمایندگی دولت ایران در جلسات «کنفرانس بین‌المللی آموزش و پرورش» شرکت کرد.

جمال‌زاده طی شش دهه، هفت رمان و هشت مجموعه شامل 66 داستان کوتاه پدید آورد که پس از سال‌ها، پاره‌ای از آنها همچنان زنده و خواندنی هستند. او سرانجام در 16 آبان سال 1376 در یکی از خانه‌های سالمندان شهر ژنو درگذشت.

در بخش اول این کتاب به زندگی جمال‌زاده پرداخته شده و پس از آن به بررسی آثار او اعم از ترجمه، نقد ادبی، داستان کوتاه و رمان پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت نویسنده

زندگی و زمانۀ جمال‌زاده

آثار ترجمه‌ها و آثار غیرداستانی

جمال‌زاده و نقد ادبی

داستان‌نویسی

داستان کوتاه (یک)

میان‌پردۀ یک

رمان

میان‌پردۀ دو

داستان کوتاه (دو)

پایان سخن

جمال‌زاده‌شناسی

کتاب‌نامه

نمایه (اشخاص، آثار)