معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از مباحث اصلی در بلاغت اسلامی، بحث استعاره است که از همان آغاز مورد توجه بلاغت‌دانان بود. در طول تاریخ بلاغت، تعاریف متعددی از استعاره صورت گرفته و انواع فراوانی را برای آن برشمرده‌اند، تا حدی که ممکن است موجب آشفتگی و پریشانی پژوهشگر شود. در این پژوهش تلاش شده که سیر مفهوم استعاره در بلاغت اسلامی بر اساس آثار مهم این حوزه ترسیم شود.

نویسنده در مقدمۀ این کتاب به معنای لغوی اشاره و بیان کرده است: «منظور ما از بلاغت در اینجا بی‌شک معنای اصطلاحی آن است: مجموعۀ داوری‌ها و مطالعاتی که در باب شیوۀ بیان و سنجش زیبایی و رسایی سخن انجام می‌شود. عمدتاً سرآغاز مطالعات جدی در این زمینه را کتاب فن خطابه یا ریطوریقا از ارسطو دانسته‌اند».

نکتۀ مهمی که در بلاغت اسلامی وجود دارد، طبقه‌بندی استعاره از جهات گوناگون است. بلاغت‌دانان مسلمان، استعاره را از حیث نوع دستوری کلمه، نحوۀ کاربرد، نوع وجه شبه یا جامع و پیوند میان طرفین استعاره طبقه‌بندی کرده‌اند. هر چه از ابتدای شکل‌گیری این جریان فاصله می‌گیریم و به قرن هشتم هجری نزدیک‌تر می‌شویم، شاهد تقسیم‌بندی‌ها و طبقه‌بندی‌های بیشتری از استعاره هستیم. گاه این تقسیم‌ها در آثار سکاکی و پیروانش به حدی می‌رسد که آن را می‌توان نوعی «وسواس طبقه‌بندی» نامید. از میان انواع تقسیمات استعاره، می‌توان گفت طبقه‌بندی جرجانی که بر مبنای ارتباط میان طرفین استعاره یعنی جامع و وجه شبه انجام گرفته، اهمیت بیشتری دارد.

می‌توان گفت بلاغت اسلامی، استعاره را چنان شیوه‌ای بیانی می‌بیند که از طریق آن کلام به شکلی موجزتر، رساتر و تأثیرگذارتر به مخاطب القا می‌شود. در این دیدگاه، استعاره مقوله‌ای است که همچون سایر مقولات زبان ریشه در فکر و روان آدمی دارد و از این‌رو به یک اعتبار، امری روان‌شناختی نیز محسوب می‌شود. به دیگر سخن استعاره بیشتر به مثابۀ امری بلاغی (یعنی امری مرتبط با زبان، ادبیات و زیبایی) مورد توجه قرار گرفته، اما با این وجود به برخی از جنبه‌های ذهنی و روانی آن نیز توجه شده است.

این کتاب شامل پنج بخش است که از استعاره در آثار پیشگامان بلاغت اسلامی آغاز می‌شود و با بررسی استعاره در آثار دو متکلم قرآن‌پژوه رمانی و ابوبکر باقلّانی ادامه می‌یابد. پس از پرداختن به نکته‌های تازه و مهم ابوهلال عسکری و ابن رشیق، به دو نظریه‌پرداز بزرگ بلاغت اسلامی عبدالقاهر جرجانی و زمخشری، می‌رسیم که مهم‌ترین بخش کتاب بدان‌ها اختصاص دارد. بخش بعد به بررسی استعاره به دوره‌ای اختصاص دارد که آن را عصر بلاغت مدرسی نامیده‌اند و از آن به عنوان عصر جمود و خمودگی بلاغت نیز یاد کرده‌اند. در بخشی تکمیلی به استعاره در آثاری از ابن‌اثیر، فخر رازی و ابن حمزۀ علوی نیز اشاره شده که به لحاظ نوع تعاریف و نام‌گذاری تا حدی با آثار هم‌عصر خویش متفاوت بوده‌اند. آخرین بخش نیز نگاهی به استعاره در آثار بلاغی فارسی دارد.

فهرست مطالب کتاب:

عنوان

مقدمه

استعاره در آثار پیشگامان بلاغت اسلامی

استعاره و اعجاز: نگاهی به استعاره در آثار متکلمان قرن چهارم

استعاره در راه کمال: نگاهی به استعاره آثار ادیبان قرن چهارم

استعاره در عصر زرین بلاغت اسلامی

استعاره در عصر بلاغت مدرسی

نگاهی به استعاره در سایر آثار بلاغی

نگاهی به استعاره در آثار بلاغی فارسی‌زبان

تحلیل و نتیجه‌گیری

کتاب‌نامه