معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در اغلب جوامع امروز، نهادهای آموزش و پرورش، ابزارهای مهم تحقیق اهداف و مقاصد اجتماعی به شمار می‌روند و انتظار می‌رود تا موجبات رشد و توسعۀ اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه را فراهم سازد. این امر اجتماعی ـ حیاتی در دو بخش آموزش (فراگیری میراث‌های مادی و غیرمادی جامعه) و پرورش (ایجاد دگرگونی‌های لازم در افراد بر پایۀ ارزش‌های مطلوب جامعه) از خانه، خاندان و دودمان، تا سطوح گسترده‌تر جامعه به‌صورت تقلیدی و تلفیقی (مشاهده‌ای) منظم و عمدی (تعلیمی) تحول یافته و بدیهی است که در جوامع پیشرفته‌تر و متمدن به دلیل شرایط خاص مناسب‌تر، هدف‌مندتر و چشمگیرتر باشد.

حرکت‌های تاریخی و اجتماعی در نهادهای آموزش و پرورش و اهداف، اصول و برنامه‌های آن، دگرگونی‌های لازم را پدید آورده و به مرور ارزش‌ها و اعتبارهای فرهنگی مناسب و متحول را به نهادهای مزبور انتقال داده است. به این اعتبار می‌توان نهادهای یادشده را در «مجموعۀ فرهنگ جامعه» قرار داد و مسیر حرکت‌ها و دگرگونی‌های سنتی آن را آشکار کرد. بررسی این امر اجتماعی ـ فرهنگی در سطح ابتدایی، کودکان حدود پنج‌ساله تا نوجوانان سیزده‌ساله (پروردگان نظام دبستانی در ایران باستان و مکتب‌خانه در اعصار اسلامی) موضوع این پژوهش است.

مباحث تاریخی و اجتماعی و نهاد مکتب‌خانه که بعد از خانواده، منسجم‌ترین نهاد اجتماعی امر آموزش و پرورش به‌شمار رفته، پس از بیان کوتاهی از چگونگی حیات تاریخی آن نهاد در اعصار باستانی و نقل ابیاتی مناسب از شاهنامه در نشان‌دادن پیوندهای تاریخی آن به معنای عناصر اصلی ارتباط فرهنگی ایران باستان و اعصار اسلامی، طی فصول منطقی و زمانی، به تشریح آن مبادرت شده است.

ناگفته نماند مکتب‌ یا مکتب‌خانه با کتّاب به‌عنوان نهادی برخاسته از تحولات فرهنگی اسلامی و موقعیت کشورهای تازه مسلمان به صورت‌های گوناگون تبلور علمی داشته، اما به علت‌های خاص تاریخی ـ فرهنگی، این نهاد کارا، در سرزمین‌های ایرانی‌نشین، از مقبولیت بیشتر برخوردار بوده است.

نهاد پویای مکتب‌خانه دوره‌های تاریخی ایران را گذراند و در این مسیر گاه شکوفایی و رونق فرهنگی داشت و گاه در پی حملات و یورش‌های نظامی غیرخودی (بیگانه) و گاه خودی، آسیب‌های فراوان یافت و در هر منطقه‌ای از ایران‌زمین، صبغه‌های گوناگون از خود نشان داد و در سده‌های اخیر با پیدایش مدرسه‌های جدید اروپایی و بنای مدرسه‌های ایرانی بر پایۀ پاره‌ای اقتباس‌ها از مغرب‌زمین، مکتب‌خانه‌ها از رونق افتادند، اما به هر شکل که بود حیات فرهنگی و تاریخی خود را به انقلاب اسلامی ایران رساندند و در این نظام جدید، کل مدرسه‌ها و انواع گوناگون آن در یک نظام واحد قرار گرفت و حیات فرهنگی مکتب‌خانه پایان یافت.

منابع این پژوهش به دو نوع عمومی و خصوصی منقسم است. در منابع عمومی، نوشتارهای تاریخی (تاریخ‌نامه‌های ادوار گوناگون) و اجتماعی (شهرنامه و کتاب‌های جغرافیایی و رساله‌های «حسبت»)، فرهنگی (احوال مشاهیر و کتاب‌های اخلاقی دینی) و جز اینها اعم از مهم‌ترین و مآخذ اصلی و مطالعات پژوهشگران جدید، اهمیت دارد. در منابع خصوصی نیز، کتاب‌ها و مقاله‌ها (اصلی یا پژوهشی) که به‌طور خاص به بررسی در نهاد آموزش و پرورش مقاطع کودکان و نوجوانان با تعلق به دوره‌ای مشخص پرداخته، مورد توجه است. این منابع گاه متعلق به جهان اسلام بوده که از لابلای آنها مطالب مربوط به ایران استخراج و تا حد امکان، فزون بر تحقیقات خودی، به نظر ایران‌شناسان و پژوهشگران خارجی نیز توجه شده است.

این بررسی از شکل‌گیری نخستین نهادهای آموزش کودکان در جهان ایرانی آغاز شده و پس از تحولات و تطورات تاریخی تا دوران مسئولیت رسمی و قانونی دولت و حکومت در امر معارف و تعلیم و تربیت ادامه پیدا کرده و دوران حاکمیت نظام مشروطیت ایران را نیز دربرگرفته و با برپایی نظام جمهوری اسلامی پایان یافته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

فصل یکم: شکل‌گیری آغازین آموزش کودکان در ایران و جهان اسلامی

فصل دوم: مکتب‌خانه‌های ایرانی دورۀ اسلامی تا حملۀ مغولان

فصل سوم: مکتب‌خانه‌های ایران در سده‌های میانه

فصل چهارم: مکتب‌خانه‌های ایران در دورۀ صفویه

فصل پنجم: آشفتگی فرهنگی در دورۀ آشوب

فصل ششم: نظام مکتب‌خانه در رویارویی با تحولات جدید

فصل هفتم: مکتب‌خانه‌های دورۀ ناصری (فرایند نقد و تحول)

فصل هشتم: دورۀ مشروطیت و مکتب‌خانه‌های تاریخی

سخن پایانی

تصاویر

مآخذ