معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

گفتمان یکی از مهم‌ترین مفاهیم اندیشۀ مدرن در علوم انسانی و علوم اجتماعی است. به طور کلی می‌توان اینگونه گفت که گفتمان شیوه‌ای از تفکر است، پراکتیسی فرهنگی یا چارچوبی نهادی که به دنیا معنا و ساختار می‌بخشد. اهمیت گفتمان از آنجا ناشی می‌شود که انسان در زندگی روزمرۀ خویش دائما متون اجتماعی گوناگونی را تولید می‌کند؛ وارد تعامل و گفتگو با دیگران می‌شود و ساختارهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعۀ خود را می‌سازد. انسان زبانی را به کار می‌برد که از سویی معانی آشکار و از سویی دیگر معانی نهفته دارد؛ ولی آن معانی نهفته آثار و نتایج زیادی دارند. نقش زبان الزاماً در بازنمایی خلاصه نمی‌شود، بلکه زبان واقعیت اجتماعی را نیز می‌سازد.

اما تحلیل گفتمان رویکردی چندرشته‌ای و میان‌رشته‌ای است که از دل رشته‌هایی مانند جامعه‌شناسی، فلسفه، زبان‌شناسی و جامعه‌شناسی زبان پدید آمده است. تحلیل گفتمان به‌ویژه در نیمۀ دوم قرن بیستم و در پی انقلاب سوسور در زبان‌شناسی، نظریۀ کنش کلامی آستین، بازی‌های زبانی ویتگنشتاین، ساختارگرایی و پساساختارگرایی دهه‌های 1950 و 1960 و اجماع بر سر نقش کلیدی زبان و تأثیر عمیق گفتمان بر حوزه‌های مختلف زندگی در دهۀ 1970، به یکی از شیوه‌های تفکر و روش‌های پژوهشی مهم تبدیل شد.

تحلیل گفتمان به بررسی متن چه به صورت نوشتار یا گفتار و کوتاه یا بلند و رابطۀ متن با بافتی می‌پردازد که از آن برخاسته است و در آن گردش می‌کند. تحلیل گفتمان در واقع پنجره‌ای رو به سوی مشکلات و معضلات اجتماعی است. این رویکرد از سویی به زبان متن توجه دقیق می‌کند و از سوی دیگر به بافت، موقعیت تولید، درک و دریافت متن. به عبارت دیگر این رهیافت تلاش می‌کند تا برای تبیین پدیده‌ای اجتماعی نیز به سازوکارهای زبانی متن توجه کند و از سوی دیگر از آنجا که تبیین پدیده‌های اجتماعی صرفاً با مطالعۀ متن مقدور نیست، از نظریه‌های کلان حوزۀ علوم اجتماعی، روان‌شناسی و فلسفه کمک بگیرد.

این رهیافت را می‌توان در نگاهی کلی به دو گروه تقسیم کرد: تحلیل گفتمان متأثر از میشل فوکو و تحلیل گفتمان متأثر از سنت زبان‌شناسی در اروپا و کشورهای انگلیسی‌زبان به‌ویژه استرالیا، انگلستان و آمریکا. هر یک از این رویکردها بر بعدی از گفتمان و تحلیل متمرکز می‌شوند؛ برای مثال رویکرد فوکویی بیشتر به مفاهیم کلان مانند پراکتیس‌ها، قدرت، گفتمان‌ها و دانش می‌پردازد، در حالی که گفتمان مبتنی بر زبان‌شناسی بیشتر به سطوح خرد متن تمرکز می‌کند و شاید از متن به سوی بافت کلان‌تر نیز حرکت کند.

تحلیل گفتمان هم چشم‌انداز است، هم مفهوم و هم روش پژوهش. از آنجا که گفتمان مفهومی سیال و منعطف است، می‌تواند در تحلیل مسائل و موضوعات اجتماعی از سوی پژوهشگران در حوزه‌های مختلفی مانند زبان‌شناسی، کاربردشناسی زبان، جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، روان‌شناسی تعلیم و تربیت و .... کاربرد داشته باشد. رابطه و تعامل گفتمان با ساختار، کنش اجتماعی، هویت و ایدئولوژی از جمله حوزه‌های مشترک است. البته ماهیت چندرشته‌ای و بینارشته‌ای تحلیل گفتمان از سویی، موجب علاقمندی و از سوی دیگر موجب سردرگمی مبتدیان می‌شود.

این کتاب شرحی مختصر ولی مفید از چیستی تحلیل گفتمان است. کتاب از تعریف گفتمان بر اساس سه رویکرد به زبان آغاز می‌شود. سپس به سراغ نظریه‌ها و مسائل مشترک در باب تعریف گفتمان در درون نظریه‌ها و میان این نظریه‌ها می‌رود. در فصل سوم چهار نمونه از تحلیل گفتمان را از چهار حوزۀ سلامت و بیماری، برساخت تعصب و تبعیض، جنسیت در کلام و رهبری سازمان می‌آورد و به تجزیه و تحلیل آنها می‌پردازد. هدف از این بخش معرفی کارآمدی تحلل گفتمان در حوزه‌های مختلف است. فصل چهارم به بررسی سودمندی و کاربرد تحلیل گفتمان برای پژوهشگران علوم اجتماعی می‌پردازد. در فصل پنجم نویسندۀ کتاب چالش‌های پیش روی تحلیل‌گر گفتمان را بحث می‌کند. در فصل ششم نقدهای وارد بر تحلیل گفتمان بررسی شده است. سرانجام در فصل پایانی به جمع‌بندی مطالب کتاب پرداخته شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مجموعه

پیشگفتار مترجمان

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: نظریه‌ها و دغدغه‌های مشترک

فصل سوم: چهار نمونه از تحلیل گفتمان

فصل چهارم: سودمندی تحلیل گفتمان برای پژوهشگران علوم اجتماعی

فصل پنجم: چالش‌های پیش روی تحلیل گفتمان

فصل ششم: نقدهایی بر تحلیل گفتمان

فصل هفتم: خلاصه کتاب