معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در زبان فارسی و عربی عجایب‌نامه‌هایی به نظم و نثر تألیف شده که در برخی موارد تمام کتاب و در مواردی دیگر، بخشی از آن به موضوع عجایب و غرایب اختصاص یافته است. این کتاب‌ها عمدتاً دارای عناوینی همچون «عجایب»، «غرایب» و مانند آن هستند و در برخی موارد مانند بیشتر سفرنامه‌ها اسامی متفاوتی دارند.

«عجایب الدنیا»، «عجایب البلدان» و «عجایب الأشیاء» نام‌هایی است که برای کتاب منسوب به ابوالمؤید بلخی ذکر شده است. این اثر منسوب به ابوالمؤید با موضوع عجایب، در سال 1993 میلادی در انتشارات نائوکا روسیه از سوی لیدی‌یا پاولوونا اسمیرنووا به چاپ رسیده است. کتاب شامل ترجمۀ متن، مقدمه، متن تصحیح شده و تعلیقات به زبان روسی است. از آنجا که این کتاب دارای فواید گوناگون تاریخی، اجتماعی و ادبی است و از نظر سیر عجایب‌نامه‌نویسی نیز حائز اهمیت است و نیز به جهت عدم دسترسی فارسی‌زبانان به این چاپ و همچنین اشتباهاتی که در متن مصحح دیده می‌شود، به تصحیح مجدد اثر پرداخته شده است. تصحیفاتی در متن دیده می‌شود که صورت اصلی آنها بر مصحح مشخص نشده است. ترجمۀ مقدمه و تعلیقات چاپ روسیه به همراه بخش الفبایی دست‌نوشت لنینگراد نیز برای تتمیم فواید به کتاب افزوده شد.

مؤلف در سراسر کتاب نامی از خود نبرده است. اینقدر می‌دانیم که نام پدرش «محدث تبریزی» بوده و ظاهراً در مراغه به تألیف کتاب پرداخته است. با مطالعۀ اجمالی کتاب به این نکته می‌توان پی برد که کتاب حداقل دو مؤلف دارد که در دو دورۀ مختلف به تألیف پرداخته‌‌اند: ابوالمؤید بلخی و مؤلفی اهل آذربایجان. تاریخ تألیف مجدد کتاب به تصریح مؤلف آذربایجانی سال 627 ق. است.

منابع کتاب مشتمل بر دو بخش منابع شفاهی و مکتوب است. مؤلف قرن هفتم گاه به صورت مستقیم یا به طور غیرمستقیم از کتاب ابوالمؤید استفاده کرده است. اشارات مؤلف در مطاوی کتاب مؤید این نکته است. دیگر منبعی که مؤلف به استفاده از آن به عنوان منبع خود تصریح کرده، کتابی است که نجیب همدانی؛ البته بدون اشاره به نام کتاب و تنها با ذکر فقراتی از آن، روایت از کتاب‌های مورد مطالعۀ مؤلف و نیز روایت از «بازرگانان» و «مردم اهل بحث» از دیگر منابع احتمالی مؤلف است.

نثر کتاب تلفیقی است از سبک نوشتاری معمول در قرون چهارم تا هفتم هجری. به جز بخش‌های مربوط به مؤلف آذربایجانی که مربوط به قرن هفتم است. به‌درستی معلوم نیست که میزان دستبردگی این مؤلف در نقل مطالب از ابوالمؤید و نجیب همدانی به چه اندازه است. با وجود این نشانه‌هایی از سبک نوشتاری قدیم در متن باقی مانده است. از این‌رو چند نوع سبک نوشتاری را در متن شاهد هستیم.

این تصحیح مانند چاپ روسیه بر سه دست‌نویس استوار است؛ با این تفاوت که در چاپ روسیه، دست‌نویس آکادمی علوم روسیه اساس تصحیح قرار گرفته اما در این تصحیح، ابتدا دست‌نویس بهار اساس قرار گرفته، اختلافات دو دست‌نویس دیگر (ک و ل) با آن در پای صفحه ذکر شده است. سپس از جایی که دست‌نویس بهار افتادگی دارد (ص 42)، به ناچار دست‌نویس لنینگراد از روی متن چاپی (ص 407) و بدون مقابله با اصل دست‌نویس، اساس کار تصحیح قرار گرفته و دست‌نویس کمبریج با آن مقابله و اختلافات در پای صفحه ذکر شده است. در مورادی که نادرستی ضبط دست‌نویس اساس برنگارنده مسلم بود، متن براساس دیگر دست‌نویس‌ها تصحیح شد. در تصحیح بخش الفبایی مربوط به شهرها که در پایان کتاب به عنوان پیوست آمده، تنها دست‌نویس این بخش یعنی دست‌نویس لنینگراد، در اختیار نبود. از این‌رو به‌ناچار متن با تمامی کاستی‌هایی که در ضبط کلمات داشت، از روی چاپ روسیه نقل شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

1. بحثی در باب عجایب‌نامه‌نویسی

2. عجایب‌نامه‌ها و اهمیت آن در ادبیات کهن

3. نام کتاب

4. مؤلف و مؤلفان

5. منابع کتاب

6. روایات

7. تاریخ تألیف

8. یادکرد عجایب‌الدنیا و مندرجات آن در کتاب‌های دیگر

9. ویژگی‌های نثر کتاب

شیوۀ تصحیح

مقدمه (ترجمه مقدمه عجایب‌الدنیا چاپ روسیه)

متن کتاب

پیوست

تعلیقات

نمایه‌ها

فهرست منابع

فهرست منابع (مربوط به بخش ترجمۀ روسی)