معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

برخورداری از متن یا متون مقدس از خصوصیات همۀ ادیان به شمار می‌رود. در این متون کلیات اعتقادات، احکام اولیه، اخلاق، قوانین و ... به شکل مجمل بیان می‌شود. هندوئیزم به عنوان یک نظام دینی، دارای دو دسته از متون مقدس است: الف) شروتی و ب) سمریتی. به اعتقاد هندوان، مفاد متون شروتی در زمانی نامعلوم و ازلی تدوین یافته و اپوروشیا یا از سرمنشأ غیر انسانی‌اند. همین ویژگی، اعتبار و مرجعیتی ویژه به این متون بخشیده و وجه اصلی تمایز آنها از متون سمریتی است. اما متون سمریتی دسته‌ای از آثار برجای‌مانده از حکما و اندیشمندان دینی‌اند که در طول زمان به منظور و در توضیح اصول سرمدی مطرح در متون شروتی به وجود آمده‌اند و برخلاف شروتی‌ها مبدأ انسانی دارند. یکی از متون اصلی سمریتی، حماسه مهابهاراتا است.

مهابهاراتا (بهارات بزرگ) طولانی‌ترین و بزرگ ترین شعر حماسی جهان است. بنابر سنت مقبول هندویی، این منظومه را شخصی به نام کریشنا دوای پایانا ملقب به ویاسا تدوین کرده است، هر چند وجود تاریخی خود او محل تردید است. بسیاری از مورخین غربی معتقدند نویسندۀ مهابهاراتا یک شخص نبوده است و حتی ویاسا را یک شخصیت افسانه‌ای دانسته‌اند. این اثر در یک زمان و توسط یک شاعر سروده نشده است، بلکه با توجه به ادبیات و سبک نگارش متفاوت آن، شعرای چندی مضامین آن را در طی چند قرن ظاهراً از 200 ق.م تا 200 م فراهم آورده‌اند.

موضوع اصلی مهابهاراتا، بیان نمادین یک نبرد خانوادگی بین پسرعموها (پاندوان و کوروان) است. علت این جنگ و اختلاف، حکومت بر سر سرزمین غنی و حاصلخیزی بوده که امروز ظاهراً در نزدیکی دهلی نو قرار دارد. اما باید توجه داشت که مهابهاراتا کتابی در حوزۀ تاریخ نگاری نیست که به بیان صِرفِ واقعه‌ای تاریخی بپردازد، بلکه در اصل متنی دینی و جزو متون سمریتی است. از این رو می‌توان ادعا کرد که به خاطر شهرت داستان مهابهاراتا در فرهنگ هندویی، نویسنده یا نویسندگان مهابهاراتا آن را ظرف بسیار مناسبی برای بیان ساده و عینی آموزه‌های دینی و اخلاقی هندویی دیده‌اند. به همین خاطر است که در کل این حماسه، ما شاهد مضامین دینی و اخلاقی‌ای هستیم که غالباً مبتنی بر مضامین ودایی است. به سخن دیگر اغلب آموزه‌های دینی و اخلاقی که وداها آمده است در مهابهاراتا نیز از طریق شخصیت‌های داستان بیان شده‌اند: از جملۀ مضامین مشترک بین مهابهاراتا و ودایی می‌توان به آموزۀ اوتار، مُکشه، سیستم طبقاتی وارنا یا کاست، ازدمُرد یا سمساره، دهرمه، خدایان یا دئوه‌ها، قربانی یا یجنا، بهشت و دوزخ و ... اشاره کرد.

این منظومه در همبستگی مردم شبه‌قارۀ هند مؤثر واقع شده است و مفاد آن برای آنها جنبۀ دینی و ملی دارد. مهابهاراتا، بر اکثر اصول و فروع معتقدات براهمنۀ هند اشتمال دارد و معتبرتر و بزرگ‌تر و مفصل‌تر از آن، کتابی در این طایفه نیست. وجه دینی و اخلاقی مهابهاراتا کاملاً هویداست. در این حماسۀ عظیم، ارجونا که قهرمان مهابهاراتاست، نمایندۀ روح فردی و جویای معرفت بشریت و کریشنای ارّابه‌ران، آموزگار اخلاقی/ دینی و نمایندۀ روح کلی است.

در مهابهاراتا به آموزه‌ها و شعایر دینی بسیاری برمی‌خوریم. به طور مثال، دهرمه یکی از آموزه‌های مهابهاراتا به شمار می‌رود که هدفش رستگاری و نجات انسان می‌باشد. دهرمه همان فضیلت است و باعث نجات انسان می‌گردد. سوگند، مکان مقدس، شراده، دعا، عبادت، معجزه، روزه، غشل، تجرد، بهشت، دوزخ و اعتقاد به فرشتگان، جزو شعایر و آموزه‌های دیگری است که در مهابهاراتا به وفور از آنها یاد شده است. در مهابهاراتا علاوه بر آموزه‌های دینی، اخلاق نیز یکی از بنیادی‌ترین پدیده‌هایی است که به‌طور ذاتی و فطری در انسان‌ها وجود دارد و همانند دین، باعث کمال معنوی می‌گردد.

اخلاق با آن اصول و مباحث عمیق، در ساختار و سازمان دهی دین، نقش تعیین‌کننده و با آن ارتباط تنگاتنگی دارد. می‌توان گفت که عنصر اخلاق در تمامی ارکان دین، خودش را نشان می دهد. به عبارت دیگر، دین و اخلاق، مؤید و مکمل همدیگرند. ریاضت، صداقت، فضیلت، شجاعت، تواضع، تعالی معنوی، رفتار سنجیده، اندیشۀ پسندیده و زبان صادق، ستارگان درخشانی هستند که در آسمان مهابهاراتا می‌درخشند.

ضرورت اطلاع از مضامین دینی و مفاهیم اخلاقی مهابهاراتا که این نیز، به معنای شناسایی بخش اعظمی از نظام دینی و اخلاقی هندوئیزم می‌باشد هدف این پژوهش را شکل می‌بخشد. در واقع، این اثر با استناد به منابع موثق در پاسخ به دو سؤال ذیل نگارش یافته است: 1. سرمنشأ اخلاق در مهابهاراتا چیست و آموزه‌های اخلاقی مطرح در مهابهاراتا کدامند؟ 2. چه نظامی از خداشناسی و معاد شناسی در مهابهاراتا بیان شده است؟ اخلاق و مفاهیم کلیدی آن، ارکان و ابعاد خداشناسی، منظومۀ فرضیه‌هایی است که این پژوهش بر آنها مترتب می‌باشد.

اهمیت مهابهاراتا به عنوان یک متن مقدس، قلت آثار پژوهشی فارسی در زمینۀ مهابهاراتا و شناسایی نظام دینی ـ اخلاقی مهابهاراتا به عنوان بزرگ‌ترین منظومۀ حماسی جهان، از دلایل نگارش این کتاب محسوب می‌شود. البته واضح است که در زوایای مختلف، مقالات و کتاب‌هایی به زبان فارسی نوشته شده است؛ اما آثار مذکور، از دیدگاه الهیاتی و دین‌شناسانه به مهابهاراتا نظر نکرده و مضامین دینی و زوایای اخلاقی آن را به طور مستقل نکاویده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

* بخش اول: کلیات

فصل اول: مهابهاراتا

فصل دوم: نظام دینی ودایی و مهابهاراتا

* بخش دوم: نظام دینی در مهابهاراتا

فصل اول: نظام خداشناسی

فصل دوم: نظام انسان‌شناسی دینی

فصل سوم: جهان‌شناسی مهابهاراتا

فصل چهارم: علم الاساطیر

فصل پنجم: شعایر دینی

* بخش سوم: نظام اخلاقی مهابهاراتا

فصل اول: اخلاق در مهابهاراتا

فصل دوم: آموزه‌های اخلاقی مهابهاراتا

نتیجه‌گیری کلی