معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

رومان یاکوبسون را می‌توان بدون تردید دانشمند و به تعبیری دقیق‌تر، علامۀ چندرشته‌شناس و چندزبان‌دان دانست؛ کسی که توانسته است چند دنیای فرهنگی تا حدی مختلف، چندین تجربۀ علمی متفاوت و چند دورۀ علمی را به هم پیوند زند. از این‌رو، بی‌شک او یکی از بزرگ‌ترین زبان‌شناسان طول تاریخ و حتی یکی از بزرگ‌ترین اندیشمندان سدۀ بیستم محسوب می‌شود.

گفتگوهایی که این کتاب را تشکیل می‌دهد زندگی‌نامۀ فکری رومان یاکوبسون، یکی از اندیشمندان محوری سدۀ حاضر را می‌کاورد. تصویر اندیشه و کار یاکوبسون که از این صفحه‌ها بیرون می‌آید نتیجۀ همکاری یاکوبسون و کریستینا پومورسکا، استاد زبان روسی و ادبیات در اِم‌اَی‌تی است. اگرچه موضوع این گفتگوها کارنامۀ یاکوبسون است، شکل کاوش این کارنامه تا حد زیادی به پومورسکا مربوط می‌شود. در دورۀ مدرن برخورد با امور پژوهشی و علمی جدی به صورت گفتگو به نوعی غیرعادی است، تا حدی بی‌شک، به این دلیل که کنترل این نوع اثر گفتگویی دشوار است. این کتاب گواه آن است که پومورسکا استاد این کار است و ساخته شده برای آن. او می داند کِی بر نکته‌ای تأکید کند و کِی اختیار را در کفِ گفتگوشونده‌اش قرار دهد و هر جا توضیح اضافی و شرح بیشتر لازم باشد، صدایش درآید و در صورت لزوم کسالتش را نشان دهد. مهم‌تر اینکه شناختِ بی‌بدیلش از کارنامۀ یاکوبسون و پیشینۀ فکری و اجتماعی دوران کاری او، به پومورسکا این امکان را می‌دهد که از گوینده پاسخ‌های روشنگرانه‌ای بیرون بکشد تا با آنها بتواند به عمق موضوع نفوذ کند.

حوزۀ اصلی پژوهش یاکوبسون زبان‌شناسی، دانش زبان انسانی است. در زبان‌شناسی همگانی، یاکوبسون در دهه‌های 1920 و 1930 پایه‌گذار واج‌شناسی ساختارگرایانه، جریان غالب آن زمان بود. اوج دستاورد این کار نظریۀ یاکوبسون دربارۀ مشخصه‌های تمایز‌دهنده بوده است که بیانگر این اندیشه است که آواهای گفتاری اتم‌هایی نیستند که امکان تحلیل بیشترشان نباشد، بلکه مجموعه‌هایی از مشخصه‌های آوایی (تمایزدهنده)‌اند. این اندیشه بنیادی، اگرچه ابتدا با مقاومت اندیشمندان هم‌عصرش روبرو شد، اکنون به دیدگاهی معیار تبدیل شده است و دانشجویان در چند هفتۀ نخست درس‌های مقدماتی، اغلب بدون اشاره به کاشف آن، آموزش داده می‌شود. دومین دستاورد بزرگ یاکوبسون در زبان‌شناسی همگانی، یعنی معرفی فرآیند فراگیری زبان توسط خردسالان، از جهات بسیاری آینۀ مراحل مختلف از دست‌دادن زبان در بیمارانی با آسیب‌های مغزی است. در نوشتۀ پرخواننده‌اش، زبان کودک، زبان‌پریشی و جهانی‌های واجی یاکوبسون نه‌تنها پیوندهای کشف نشدۀ میان فراگیری و از دست‌دهی زبان را برقرار کرد، بلکه موفق شد هم‌ارزی‌های مهمی میات تغییرات مشاهده‌شده در فراگیری و ازدست‌دهی زبان و تغییرات واجی در زبان‌های بیابد که هم از نظر ژنتیکی با هم ارتباط داشتند هم از نظر مجاورت جغرافیایی.

در یکی از گفتگوها، یاکوبسون اظهار می‌کند میان نقاشان بزرگ شده است. اینگونه بالیدن، که به نظر مشابه دیگری میان شخصیت‌های بزرگِ حوزۀ مطالعات ادبی و زبان‌شناسی ندارد، از اهمیت بنیادی برای شناخت آرایش فکری یاکوبسون برخوردار است. نقاشانی که یاکوبسون میانشان بزرگ شده بود، تقریباً غیرمعمول بودند و گروهی موسوم به آوانگارد روسی را به وجود آوردند؛ شامل هنرمندانی چون فیلونوف، کاندیسنکی، لاریونوف, ماله‌ویچ و ماتیوشین. طبق گفتۀ منتقد انگلیسی جان برگر طی چند سال پیش و پس از سال 1917، این گروه «جنبشی در هنرهای دیداری روسیه» راه انداخت «که به خاطر خلاقیت، اتکابه‌نفس و درگیرشدن در زندگی (عادی) و توان ترکیب‌کردن (آن با هنر)، تاکنون در تاریخ هنر مدرن منحصربه‌فرد باقی مانده است».

خلاقیت، اتکابه نفس و درگیرشدن در زندگی و توان ترکیب کردن در تمام دوران زندگی و کار یاکوبسون عواملی ثابت باقی مانده است. این ویژگی‌ها به او این توان را داده است تا بر فاجعه‌های بسیار قرن ما چیره شود و به او کمک کرده تا هر بار که به جبر تاریخ معاصر سکونتگاهش را تغییر داده و دوباره از نو آغاز کرده، خودش را از نو تثبیت کند. و این خصوصیت‌ها خودشان را در صفحه‌های پیش‌رو، وقتی یاکوبسون دربارۀ مسائل پراکنده‌ای چون ساختار درونی واج‌ها و سیاست ادبی ولادیمیر ایلیچ لنین، نظریه‌های فیلسوف آمریکایی چارلز سندرز پِرس و فیلم سال گذشته در مارین باد بحث می‌کند، آشکار می‌سازند. وقتی از او خواستند چنین اقداماتی را در سراسر قلمروی تجربۀ انسانی توجیه کند، یاکوبسون پاسخ داد چون زبان در کانون همۀ تلاش‌های انسانی قرار داد، همۀ اینها و بسیار بیش از اینها به شکلی مشروع درون دامنۀ دانش او قرار می‌گیرد و سخنش را با برداشتی از سخنان معروف شاعر لاتین ترنس پایان داد: «من زبان‌دانم: هیچ چیز زبانی‌ای برایم بیگانه نیست».  

فهرست مطالب کتاب:

به رسم سپاس/ فرهاد ساسانی

پیش‌گفته/ فرهاد ساسانی

پیش‌گفتار/ موریس هله

به جای مقدمه

1. راه منتهی به شعر‌شناسی

2. رویکردهای نطالعۀۀ فولکلور

3. نظم آفرینی و صداهای زبان

4. نقش همخوان‌ها در کشف تقابل‌های واجی

5. اثرات تجربۀ بین‌المللی بر تحول

6. مسائل همگانی صداها در زبان

7. عامل زمان در زبان و در ادبیات

8. عامل مکان

9. زمان در چارچوب نشانه‌ها

10. مفهوم نشان

11. توازن

12. شعر و دستور

13. شباهت و مجاورت در زبان و ادبیات، در سینما و در زبان‌پریشی

14. زندگی‌نامۀ شاعر، شعر و اسطوره

اصطلاح‌نامه

نام‌نامه