معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مشروطه را می‌توان از برجسته‌ترین و پرپیچ و تاب‌ترین خیزش‌های سیاسی ـ اجتماعی جامعۀ ایران دانست. خیزشی که علاوه بر ایران در افغانستان، هند، ترکیه، چین و مصر نیز در فاصلۀ سال‌های 1906 تا 1923 میلادی صورت پذیرفت. خیزشی که در نمونۀ ایرانی آن، سنت و تجدد از یک‌سو در تقابل با یکدیگراند و از دیگرسو مکمل همدیگر.

مشروطه از نظر زبانی، جنسیتی و تغییرات اجتماعی، تحولاتی مهم در بافت فکری جامعه ایران پدید آورد. از نظر جامعه‌شناختی تا پیش از برقراری نظام مشروطه در 1324 قمری/ 1285 شمسی، مردم رعیت به حساب آمده‌اند و صاحبان قدرت، نگاهداران و نگاهبانان «رعایای ایران»، هم‌زمان با آغاز خیزش مشروطه‌خواهی هر چه به اواخر دورۀ قاجار نزدیک می‌شویم ظهور و حضور مردم، در قالب مرد و زن و سیر صعودی شهروندشدن «رعایای ایرانی» در عرصۀ سیاسی و اجتماعی را می‌توان مشاهده کرد. از این پس در این تغییر ساختار زبانی، واژۀ مردم برای هر دو جنس مرد و زن ایرانی مورد استفاده قرار گرفته، تغییری که براساس آن تحول زبانی و اجتماعی نیز صورت پذیرفته است. برای نمونه در این دوره: 1. اصطلاح مردم، در قالب نوین آن مبنی بر شهروندان جامعه مدنظر قرار گرفته است؛ 2. زنان به عنوان فراموش‌شدگان تاریخ به‌تدریج وارد ساخت «شهروندشدن» شده‌اند؛ 3. از نظر تاریخ اجتماعی در این دوره، زنان با درج مکتوبات و عرایض متعدد در جراید و مطبوعات زمانۀ خود، علاوه بر عرض حال به ایجاد تغییر از بودن (ضعیفه بودن) به شدن (زن شدن) نیز پرداخته‌اند.

در این دوره برای نخستین بار زنانی چون طایره و بی‌بی خانم با نگارش مقالاتی چون «مکتوب خانم دانشمند» و «مکتوب یکی از نسوان» از مسئلۀ حقوق اجتماعی «جنس زن» سخن گفته و در یکصدوده سال قبل از مسائلی چون حق تحصیل برای زنان و ممنوعیت تعدد زوجات سخن به میان آورده‌اند. مکتوباتی که موضوع اصلی آنها جنسیت است، روابط جنسیتی در آنها به عنوان یک مسئلۀ اجتماعی مد نظر قرار گرفته است و مهم‌ترین آن که این روابط جنسیتی که مبتنی بر نقش‌های ترسیمی نظام مردسالار برای زنان دورۀ قاجار بوده‌اند قابل تغییر و حذف تلقی شده‌اند.

توجه به مسئلۀ زن و پس از آن مطالبات زنان در این دوره را یکی از اصلی‌ترین مسائلی می‌توان دانست که به دلیل ساختارهای سنتی و مردمدار در جامعۀ ایران ابتدا توسط مردان مدافع حقوق زنان و پس از آن توسط زنان، مورد طرح و تحلیل قرار گرفت.

نوع مطالبات اجتماعی مطرح شده توسط زنان ایرانی، هم‌خوانی زیادی با نوع مطالبات اجتماعی زنان در خیزش‌های اجتماعی در کشورهای دیگر دارد. تلاش برای ایجاد مدارس دخترانه و حق تحصیل برای زنان، تلاش برای ایجاد اشتغال زنان، تلاش برای انتشار روزنامه، تلاش برای حذف آداب اجتماعی غلط و تلاش برای ایجاد تغییرات در قالب تبدیل نابرابری‌های اجتماعی به برابری‌های اجتماعی نشان از تناسب میان نوع مطالبات اجتماعی زنان ایرانی با مطالبات اجتماعی زنان کشورهای دیگر دارد؛ مواردی که نشان می‌دهد «مشروطۀ ایرانی» علاوه بر ایجاد تغییرات نسبی در گفتمان سیاسی جامعۀ ایران، تغییرات اجتماعی مهم به خصوص در رابطه با مسائل زبانی و مسایل زنان را نیز پدید آورده است.

این کتاب به دو بخش تقسیم شده است. در بخش اول مسائل، مطالبات و اقدامات زنان ایرانی مورد تحلیل قرار گرفته و در بخش دوم تعدادی از نامه‌های انتقادی زنان که دارای ارزشی سندی هستند، درج شده است.

در بخش نخست، به هفت محور پرداخته شده است:

1.  مسئلۀ نابرابری اجتماعی در زبان عصر مشروطه: در این بخش به مواردی چون نابرابری‌های اجتماعی در زبان مکتوبات، جنسیت در کتب درسی دورۀ مشروطه و سیر اجتماعی‌ شدنِ زن ایرانی و مقابله با نابرابری‌ها اشاره شده است. در این قسمت مطالبی چون ظهور اصطلاح «مادر وطنی» و تلاش زنان ایرانی در مقابله با کلیشه‌های جنسیتی نیز به بحث گذاشته شده است.

2. زنان و مسئلۀ حقوق شهروندی در دورۀ مشروطه: در این بخش ضمن ارائۀ توضیحاتی درخصوص «حقوق شهروندی»، سیر شهروند شدن زنان و ایجاد دگرگونی و چرخش‌های زبانی توسط زنان و جایگزینی‌های واژگانی مورد بررسی قرار گرفته است. در این بخش چگونگی تبدیل تدریجی واژگان معرف زنان از ضعیفه به مخدرات، نسوان، خواتین، زنان، بانوان و دوشیزگان بررسی شده است.

3. سیر شکل‌گیری مدارس زنان در دورۀ مشروطه: در این بخش توجه زنان به مسئلۀ سوادآموزی و اقدامات آنان در خصوص تأسیس مدارس نسوان مورد توجه قرار گرفته است.

4. مسئلۀ «حفظ‌الصحۀ زنان» در دورۀ مشروطه: در این بخش به مسئلۀ بهداشت زنان به عنوان دومین مسئلۀ پرتکرار در دورۀ مشروطه پرداخته شده و توجه به این مسئله در رسائل مردان و مطبوعات زنان مورد بررسی قرار گرفته است.

5. روزنامه‌نگاری زنان در اواخر دورۀ مشروطه: در این بخش به مبحث روزنامه‌نگاری زنان در اواخر دورۀ مشروطه پرداخته شده است. ایرانیان و آشنایی با «کاغذ اخبار»، روزنامۀ قانون و توجه به حقوق زنان و مطبوعات زنان، سه بخش موضوعی آن می‌باشند.

6.  مطالبات اجتماعی زنان و استفاده از پردازش‌های دینی: در این بخش مسئلۀ توجه و استفاده از پردازش‌های دینی و استفاده از آیات و احادیث اسلامی در طرح و تحقق مطالبات زنان در دورۀ مشروطه مورد توجه قرار گرفته است.

7. مقایسه مطالبات اجتماعی زنان ایرانی با زنان کشورهای دیگر: در این بخش با ارئۀ گزارش‌هایی تاریخی، مطالبات زنان ایرانی با زنان برخی کشورهای آسیایی و فرنگی مورد مقایسه قرار گرفته است. این مقایسه نشان می‌دهد که طرح برخی از مطالبات اجتماعی زنان بیان‌گر داشتن ریشه در رنج‌ها و محدودیت‌های مشترکشان بوده است.

بخش دیگر نیز شامل نامه‌های انتقادی زنان علیه نابرابری‌های اجتماعی در دورۀ مشروطه است. نامه‌هایی که از میان مطالب متعدد در مطبوعات آن دوره استخراج شده است. این نامه‌ها عبارت‌اند از: نگارش یکی از مجلات قزوین، مکتوب یکی از مجلات ایران، مکتوب یکی از مخدرات، مقالۀ مخدرات، مکتوب یکی از مخدرات، لایحۀ یکی از خواتین، مکتوب یکی از نسوان، نطق اناثیه در انجمن نسوان عشق‌آباد، بقیۀ مکتوب خیر النسوان قزوین، تلغراف انجمن مخدرات ایرانیان در استامبول، رسم زن‌داری، معارف زن‌های ایران یکی از سرچشمه‌های بدبختی ما، تربیت نسوان در ژاپون، الماضی ما مضی اجاه، نخستین قونقره نسوان، مقایسۀ حالات زنان اروپائی با زنان ایرانی، اخطار به مردان و جوانان، عوالم‌النساء، نامه از شیراز، خاهران بیدار شوید، نامه از تهران، نامه از لاهیجان و مادر ما ایران.

وجه مشترک تمامی این نامه‌ها عبارت‌اند از: 1. نقد الگوهای جنسیتی جامعۀ ایران در دورۀ قاجار؛ 2. نقد نابرابری‌های اجتماعی؛ 3. استفاده از الگوهای دینی و اسلامی برای مشروعیت بخشیدن به نوع مطالبات؛ 4. نقد ساختار مردمدارانه، قوانین رسمی و هنجارهای اجتماعی که با رویکردی مردانه، زمینه‌های محدودیت‌های اجتماعی را برای زنان به بار آورده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

زنان و مسئلۀ حقوق شهروندی در دورۀ مشروطه

سیر شکل گیری مدارس زنان در دورۀ مشروطه

مسئلۀ حفظ‌ الصحۀ زنان در دورۀ مشروطه

روزنامه‌نگاری زنان در عصر مشروطه

مطالبات اجتماعی زنان و استفاده از پردازش‌های دینی

مقایسۀ مطالبات اجتماعی زنان ایرانی با زنان کشورهای دیگر

نتیجه‌گیری

نامه‌ها