معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قصه‌ها دریچۀ ورود به جهان رنگارنگ و جذاب‌اند که انسان را می‌فریبد و افسون می‌کند. اندیشۀ آدمی در جهان قصه پروبال می‌گیرد و مرزهای غیرممکن و ناشدنی را درمی‌نوردد. بررسی منطق حاکم بر پیدایش و شکل‌گیری قصه‌ها شاید اندکی از افسوس آنها بکاهد، ولی به یقین پرده‌هایی را که حقیقت در پشت آنها پنهان شده است را نیز کنار می‌زند.

این کتاب ماجرای کشف حقیقت پنهان در قصه‌هاست. نویسندۀ آن، پیتر جیلت، محقق و استاد دانشگاه غرب استرالیا، سال‌هاست که در حوزۀ قصه‌ها و افسانه‌ها مطالعه و تحقیق می‌کند. وی در جستجوی ساختار قصۀ شفاهی، به‌خصوص قصۀ شگفت و همچنین پیوند میان متن و بافت این قصه‌ها، از الگوی ولادیمیر پراپ در ریخت‌شناسی قصه‌های پریان روسی بهره گرفته و با تعدیل و دستکاری الگوی وی، ساختاری جامع طراحی کرده که به ادعای او، می‌توان تمام قصه‌های شفاهی جهان را با آن مطابقت داد.

جیلت برای رسید به هدفش، کارکرد‌های مورد بحث پراپ را به پنج کارکرد کاهش داده است: موقعیت نخستین که متضمن یک خطا یا کمبود است و داستان را به حرکت می‌اندازد؛ تعامل با یاریگر؛ تعامل با شاهزاده/ شاهبانو؛ تعامل با دشمن و بازگشت قهرمان. شخصیت‌های قصه را نیز محدود کرده است به قهرمان، یاریگر، شاهزاده/ شاهبانو، دشمن، قهرمان دروغین و بدل. وی قصۀ شگفت را دارای دو ساحت مختلف یا به تعبیر خودش، دو جهان می‌داند: جهان معمولی و جهان دیگر. قهرمان قصه به سبب خطا یا کمبودی که در ابتدای قصه روی می‌دهد، سفر خویش را از جهان معمولی آغاز می‌کند و به سمت جهان دیگر می‌رود و در آنجا ـ که قلمرو دشمن و موجودات تحت امر اوست ـ یا در حواشی آن جهان، ماجراهایی را از سر می‌گذراند. از یاریگری (که گاه همان شاهزاده/شاهبانوست) کمک، راهنمایی یا نیرویی سحرآمیز یا اشیائی جادویی می‌گیرد، کار دشواری را با یاری این چیزها به انجام می‌رساند، دشمن را شکست می‌دهد و نابود می‌کند و دارایی‌های فراوان او را به دست می‌آورد، همراه با شاهزاده/ شاهبانو و غنیمت‌هایش به جهان معمولی برمی‌گردد، مدتی گمنام و ناشناس در جامعۀ خویش سر می‌کند، قهرمانی دروغین جایگاه او را به ناحق ادعا می‌کند، ولی قهرمان پس از اثبات نادرستی وی و حقانیت خویش، دیگر تا پایان عمر در رفاه و آسودگی روزگار می‌گذراند.

سپس نویسنده این ساختار کلی را بر روی قصه‌هایی از سراسر دنیا ـ از افریقا و امریکا و استرالیا تا ایرلند و نپال و چین ـ پیاده کرده و در تمام موارد، میان ساختار خویش و قصه‌های مورد بررسی، تطابق و همخوانی یافته است؛ از این رو، این الگو را ساختار جهانی قصۀ شگفت می‌داند و معتقد است که تمام قصه‌های جهان بر مبنای همین الگو شکل گرفته‌اند.

وی در بخش دیگری از این کتاب، برای یافتن رابطۀ میان متن و معنا یا به عبارت دیگر، میان متن و بافت قصه‌ها، آیین‌های تشرف و شمنیسم قبیله‌های بدوی را بررسی کرده و تشابهات شگفت‌آوری میان این مراسم و ساختار قصۀ شگفت یافته است. نتیجۀ تحقیقات وی نشان می‌دهد که در این مراسم و آیین‌ها، نوجوانی که در آستانۀ بلوغ است یا مردی را که می‌خواهد به مرتبۀ شمنی برسد، به نوعی از جامعۀ خویش دور می‌کنند یا خودش دور می‌شود و مدتی در انزوا و دور از سایر اعضای قبیله و به‌خصوص زنان، در جنگل یا مکان دورافتاده‌ای سر می‌کند. در این مدت یکی از بزرگان قبیله یا یک دشمن او را راهنمایی می‌کند و دانش‌ها و مهارت‌هایی به او می‌آموزد و او سرانجام به عنوان یک مرد یا یک دشمن به جامعه بازمی‌گردد، ولی در بازگشت، مردمان قبیله به صورت نمادین به او حمله می‌کنند و تا قدرت و توانایی‌های جدید خودش را نشان ندهد، او را در جمع خود نمی‌پذیرند. جوان مشرف‌شده به آیین بلوغ یا مردی که به مقام شمنی رسیده است، ضامن تأمین امنیت و رفاه جامعۀ خویش است و نیروی باروری دارد یا قادر به حاصلخیز کردن زمین و تهیۀ غذا و ثروت است، یا با بهره‌گیری از دانش‌های عجیب و پنهانی خویش، دردها را شفا می‌دهد و دشواری‌ها را برطرف می‌کند.

بحث اصلی این کتاب، بررسی و مطالعۀ قصه‌های شفاهی است و این مطالعه ـ به سبب دسته‌بندی‌های نظری میان آن نگره‌هایی که می‌کوشند قصه‌ها را برحسب شکل توضیح دهند با آنهایی که بر اساس محتوا و معنا به قصه‌ها می‌پردازند، یعنی میان نظریه‌های متنی و بافتی ـ کار دشوار و پردردسری است. این تقسیم‌بندی‌ها در رویارویی با اثر ادبی به عنوان یک کل، شکست می‌خورند. فراوانی شگفت‌انگیز نظریه‌هایی از هر دو دست، خود نشانگر بخشی از این شکست و بیانگر تلاش بی‌وقفه برای ارائۀ چیزی کامل‌تر از حرف‌های گذشتگان است؛ از این رو یک نظریۀ واحد متنی لازم است که بتواند ساختار درونی قصه‌هایی را که با «جهان جادویی دیگر» در ارتباط‌‌ هستند، شرح و توصیف کند. همچنین به یک نظریۀ واحد بافتی نیازمندیم که بتواند روشی را توضیح دهد که در آن، قصه‌ها برحسب دنیای درونی خواننده/ شنونده‌هایشان، دارای ارتباط، پیام و معنا باشند. چنان که پیش از این گفته شد،ولادیمیر پراپ ساختاری را یافته که به رفع این مشکل کمک می‌کند و به نظریۀ متنی مورد نیاز ما بسیار نزدیک است و نویسنده بر آن است که ساختار پراپی را، پس از دستکاری‌های لازم و مناسب به عنوان نقطۀشروع این تحقیق شود، می‌توان آن را به بافت سخن پیوند زد، به شیوه‌ای که بسیاری از نظریه‌های بافتی را، به گونه‌ای که امیدوارم راه‌حلی برای رفع تقابل میان شکل و معنا ارائه دهد، تفسیر کند.

فهرست مطالب کتاب:

 پیش‌گفتار

 مقدمه

 نظریه‌های پیشین

گزینش یک نظریۀ متنی

تجزیه و تحلیل قصه‌ها

تجزیه و تحلیل مجموعۀ گسترده‌تری از قصه‌ها

قصۀ شگفت و سایر ساختارها

پیوند نظریه‌های متنی و بافتی

کتابنامه

نمایه