معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شاه زین‌العباد بیرمی متخلص به «عابد» شاعر و عارف سدۀ هشتم و نهم هجری در نسخه‌ها و تذکره‌ها با اندکی اختلاف معرفی شده است. در مقدمۀ نسخۀ خطی «سفینۀ روح‌الله» از او با چنین یاد شده است: حضرت سید زین‌العباد الحسینی علی بن الوالی بن الولی بن الولی بن سید فضل‌الله بن سید محمد بن سید نورالدین بن سید جبریل بن سید زید المثنی بن سید اسماعیل بن سید محمد بن سید ابراهیم بن سید عباس بن سید محمد بن سید نورالدین بن سید جبریل بن سید الاعظم الاکرام سید عفیف‌الدین زندویه الاکبر مکی الحسینی بن حسین بن سید ابراهیم المرتضی بن سید حسین الافطیسی الملقب جعفر ابن امام موسی الکاظم».

از زندگانی و حیات او اطلاع چندانی به دست نیامده و تنها می‌توان براساس اشارات پراکنده در برخی نوشته‌های تاریخی و نیز آثار خود او از جمله در سفینۀ روح‌الله و دیوان متعلق به کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی و تذکرۀ شاه‌زند و بخشی از زندگانی او را بازسازی نمود. با این تعبیر از آنجایی که در تذکرۀ شاه‌زندو و برخی از متون تاریخی ذکر شده، نام او با عبارت «شاه زین‌العباد» قید شده است، در این کتاب نیز نام شاعر با عنوان «شاه زین‌العباد بیرمی» معرفی گردیده است.

محتوای اشعار و مضامین سفینۀ روح‌الله و دیوان موجود در کتابخانۀ آیت‌الله مرعشی نشان از مشرب زاهدانه و صوفیانۀ «شاه زین‌العباد بیرمی» دارد. او عشق و علاقۀ وافری به امام علی‌بن ابیطالب(ع) و ائمۀ معصومین دارد و از سوی دیگر، نسبت به شمس تبریزی به عنوان یکی از عرفای بزرگ احترام بسیاری قائل شده و خود را با لقب «شمس» یاد نموده است.

سید عفیف‌الدین که به همراه گروه بزرگی از خویشان و وابستگان خود از بغداد به این نواحی مهاجرت کرده بود، در آغاز به امر تبلیغ دین و جنگ و غزا برای رواج اسلام پرداخت و به‌تدریج در افواه عمومی بومیان مشهور به «شاه‌زندو» شد که در واقع ترجمۀ فارسی پهلوی «رئیس قبیله» است؛ چه در زبان پهلوی «زنتو» و «زندو» به معنای عشیره و طایفه آمده است و «شاه» به معنای رئیس و فرمانده بکار گرفته می‌شده است. در حقیقت «شاه‌زندو» نامی است که بومیان منطقه در قرن چهارم هجری به «سید عفیف‌الدین» بزرگ خاندان سادات مهاجر بغداد داده‌اند و از آن پس این نام در حافظۀ تاریخی مردم منطقه بر جای مانده است.

بنا به مندرجات تذکرۀ شاه زندو سلطان عفیف‌الدین الموسوی طی نیمۀ دوم قرن چهارم هجری با نیروهای همراه خویش از طریق بندر گنگ برای جهاد و غزا به منطقۀ جنوب فارس وارد شد. محدودۀ عملکرد شاه زندو براساس تذکره در مناطق جتستان و ایراهستان قدیم ـ بخش‌های جنوبی ایالت فارس قدیم ـ بوده است. در بخش دیگری از تذکره به چگونگی آمدن «سیدعفیف‌الدین» به منطقه و همراهانش آمده است.

مهم‌ترین منبع تاریخی که اطلاعاتی از زندگی «شاه زین‌العباد بیرمی» به دست داده است، سفرنامۀ «محمدابراهیم کازرونی متخلص به نادری» است. در شرح جزیرۀ قشم با عنوان «حقایق‌نگاری قشم» دربارۀ روستایی به نام «کرمو» می‌نویسد: «آن قریه‌ای بوده است معمور و شاه زین‌العباد در آن مدفون و اکنون خراب می‌باشد».

نسخۀ خطی سفینۀ روح‌الله در 200 ورق برگ‌شماری شده است و دارای چند بخش است، بخش نخست «آیۀ رجعت» و در بیاض برجای ماندۀ پس از تابرنامۀ حضرت سید عفیف‌الدین نیای مصنف یادداشتی با سرسخن آمده که از نگر سندشناسی تاریخی نکاح‌نامه‌ها چشمگیر ولی با کتاب پیوند موضوعی ندارد. سپس بدنۀ کتاب آغاز و تا پوشۀ (فریم) ادامه می‌یابد. پس از انجامه یادداشتی با آغاز و پس از آن یادداشت دیگری با سرسخن با خط نستعلیق در حاشیۀ ذیل دستنویس می‌آید. در پوشۀ [ف 383] روایتی پیرامون ظهور حضرت عیسی(ع) و در پوشۀ [ف 389] فصلی از کتاب ظفرنامه آغاز و تا پوشۀ [ف 393] ادامه می‌یابد. چنین می‌نماید که برگ‌های پایانی نسخه مغشوش باشد. یادداشت‌ها گرچه از نگر تاریخی چشمگیر ارزیابی می شوند، ولی از آنجا که با بدنۀ کتاب هم‌راستا نبوده در این پژوهش بدان‌ها پرداخته نشده است.

سفینۀ روح‌الله بی‌گمان در شناخت ادبیات منظوم دورۀ تیموری جایگاه ویژه‌ای خواهد یافت. یکی از ویژگی‌های شعری او به‌کارگرفتن گستره‌ای از زبان‌ها و گویش‌هاست. بسیاری از بیت‌های سفینۀ روح‌الله استوار و پرمایه‌اند، بیت‌های سست و کم‌مایه نیز در آن دیده می‌شود. اشعار عرفانی سراینده از زبان رمز و تمثیل بهره می‌گیرند و شاید که شاعر در میان سرایندگان ادب پارسی بیشترین تأثیر را از مولانا گرفته و بیت‌هایی از مثنوی او را نیز تضمین کرده است. کاستی‌های وزنی و نارسایی‌ها و مشکلات قافیه در این میان کم نیست. نیز برخی واژه‌های به‌کاررفته در سفینۀ روح‌الله از نگر گونۀ زبانی سراینده یا کاتب چشمگیر است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

باب الاول: فی شرح البسیط و یتعلق بها

باب الثانی: فی ذکر المرکبات و ما یتعلق بها

باب الثالث: فی ذکر العلم و ما یتعلق بها

باب الرابع: فی ذکر الفناء و ما یتعلق بها

واژه‌نامه

کتابنامه

نمایه