معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این اثر پیش از این با عنوان جامعه‌شناسی رشد و افول علم در ایران (دوره اسلامی) منتشر شده است؛ در این چاپ، به عنوان اخلاقیات شعوبی و روحیه علمی که در اولین چاپ در صفحه مشخصات کتاب درج شده بود، به عنوان اصلی کتاب تبدیل شده است. محتوای کتاب اما بدون تغییر باقی مانده است. عنوان جدید می‌تواند پیام اصلی کتاب و همچنین سنت نظری و روش‌شناختی تکیه‌گاه اثر را با وضوح بیشتری بازنمایی کند. از سوی دیگر افزودن پیش‌گفتار می‌تواند خواننده را قبل از درگیرشدن در مطالعۀ کل اثر، با مهم‌ترین مفروضات و مفاهیم و یافته‌های مطالعه آشنا سازد و بدین ترتیب، زمینۀ درک بهتر متن اصلی را فراهم کند. در این پیش‌گفتار، طرح مسئله پژوهش، انواع الگوهای شناختی در دوره مورد مطالعه و نظریات گوناگون درباره دلایل رشد علمی در ایران (دوره اسلامی) بیان می‌شود و سرانجام، ویژگی‌های علوم تجربی در پرتو اخلاقیات شعوبیه توضیح داده می‌شود.

بر مبنای یافته اساسی این پژوهش، جنبش شعوبیه و تشکیل حکومت‌های مستقل ایرانی عوامل فرهنگی و سیاسی رشد روحیه علمی در این دوران را شکل دادند. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهند که طی قرن‌های سوم، چهارم و پنجم هجری، فعالیت‌های علمی در بین ایرانیان توسعه پیدا می‌کند و پس از آن رو به کاهش می‌گذارد و در این کتاب نیز آماری از دانشوران صاحب اثر از قرن اول تا قرن سیزدهم هجری ارائه شده است که تراکم فعالیت‌های علمی در دوره مورد نظر سارتون را نشان می‌دهد. از نظر کیفی نیز کارهای دانشمندان این دوره از اهمیت و نوآوری محتوایی برخوردارند و این برجستگی کیفی شهرت جهانی را برای آنان به ارمغان آورده است.

بیشتر نویسندگان از رشد علمی در تمدن اسلامی یا بین مسلمانان به طور کلی سخن می‌گویند؛ اما این اثر به طور خاص و با استناد به شواهد آماری، تاریخی و جامعه‌شناسی به مسئله توسعه و رکود علم در ایران دوره اسلامی می‌پردازد. در این مطالعه تأکید می‌شود رشد علم در آن دوره محصول فعالیت کنشگران، دانشمندان و شخصیت‌های ایرانی بوده است؛ عمدتا ایرانیان بودند که با کاربرد روش‌های تجربی، الگوی جدیدی را پدید آوردند که نظریه را به تجربه نزدیک می‌ساخت.

این کتاب در سیاق «جامعه‌شناسی تاریخی» به تبیین و فهم علل اجتماعی و دلایل معرفتی رشد علم در برهه‌ای از تاریخ تمدن و فرهنگ ایران در دوره اسامی و افول آتی آن پس از حمله ترکان و در نتیجه فروپاشی حکومت‌های مستقل ایرانی می‌پردازد. این اثر داده‌های تاریخی مندرج در آثار کلاسیک مورخان، ادیبان و فرهنگ‌پژوهان را در چارچوب جامعه‌شناسی تفهمی ـ تفسیری به کار می‌گیرد تا تحولات فرهنگی و سیاسی ایران در آن دوران و تأثیر آن بر سرنوشت معرفت علمی را مورد کاوش قرار دهد. رشد علم در این دوره امری تصادفی یا حدوثی بوده است و می‌توانست رخ ندهد. این مطالعه با روش تاریخی، به دنبال این است که بداند در چه شرایط خاص تاریخی با عاملیت کدام کنشگران تاریخی، تکوین روش‌شناسی تجربی در قلمرو فعالیت‌های دانشی رخ داد.

نویسنده در ادامۀ مقدمه مفصلی که بر این کتاب نوشته، به موضوع انتقال دانش و اشاعه و افکار اندیشه‌های علمی اشاره می‌کند. البته آنچه که در جامعه‌شناسی علم اهمیت دارد، مطالعه انگیزه دانشمندان برای تبادل و دادوستد فرهنگی است و خود مطالعه انتقال و مبادلات جنبه ثانوی دارد. بنابراین یکی از سؤالاتی که در کتاب به آن پرداخته می‌شود این است که انگیزه دانشمندان و نویسندگان برای کسب دانش‌ها و اطلاعات از منابع فرهنگی ـ تمدنی متعدد و از اقوام و ملل مختلف را چگونه باید توضیح داد؟ در این مطالعه به جای مفهوم روان‌شناختی انگیزه‌ها، از مفهوم جامعه‌شناختی ارزش‌ها استفاده می‌شود. بر اساس فرضیه این مطالعه، مجموعه‌ای از ارزش‌های فرهنگی بین دانشمندان هم جریان تبادل‌های فرهنگی و انتقال دانش‌ها را تسهیل کرد و هم برای اولین بار صورت خاصی از دانش تجربی را توسعه داد. اما یکی دیگر از ویژگی‌های این اثر پرداختن به موضوع خاص «علم تجربی» و نه علم و دانش در مفهوم کلی آن است؛ هر چند برای پاسخگویی به این مسئله ناگزیر انواع معرفت در دوره مطالعه، طبقه‌بندی، توصیف و تبیین خواهند شد. این اثر به جای تأکید بر مدل یگانه‌ای از تکوین عقلانیت و دانش علمی می‌کوشد با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی به موضوع مطالعه خود بپردازد. بر اساس این رویکرد تاریخی، وقتی اندیشه و واقعیت در وجدان جمعی یک قوم به پیشواز همدیگر می‌روند و همدیگر را برمی‌سازند، تحول اجتماعی سر بر می‌آورد.

بررسی تاریخی این مطالعه نشان می‌دهد که رشد علوم تجربی یکی از پیامدهای «جنبش شعوبیه» به عنوان محصول برخورد موالی (تازه مسلمانان غیر عرب و عمدتا ایرانی) و اعراب در دوران فتوحات اسلامی بوده است. موالی با اقوام غیرعرب در دوران فتوحات اسلامی در وضعیت حاشیه‌نشینی قومی یا تبعیض‌های زبانی، فرهنگی و سیاسی زندگی می‌کردند و در برابر این وضعیت نیز به شیوه‌های گوناگون واکنش یا مقاومت نشان می‌دادند. این اثر تلاش دارد تفاوت الگوها و پیامدهای معرفتی آن را با رویکرد تاریخی و تفهمی درک کند. رابطه میان جنبش شعوبیه و رشد علمی تا حدی از جنس همان رابطه‌ای است که وبر «تجاذب انتخابی» می‌نامد. در آن دوران و در کنش تاریخی جنبش شعوبیه، تجاذب دو فضای فرهنگی ملت و دین به پیشرفت نگاه علمی و فرهنگی یاری رساند. ایرانیان به عنوان یک قوم، علاقه به وجوه خاص فرهنگ خود را با تلاش برای بازآفرینی و برساخت دعاوی عام اسلام در هم آمیختند و فرهنگی پویا، زاینده و گشوده به روی دستاوردهای مردمان اقوام دیگر شکل دادند.

این اثر با کاربرد مفهوم تجاذب انتخابی برای توضیح چگونگی تاثیر اندیشه‌ها و واقعیت‌ها در دگرگونی تاریخ نشان می‌دهد که هر چند ضرورتی علی بین یک نظام اندیشه ـ مثل دریافتی خاص از اسلام ـ  و رشد علم تجربی وجود ندارد؛ ولی در شرایط تاریخی در دوره‌ای معین به گونه‌ای اقتضایی تعیین کردند. جنبش شعوبیه در یک کلیت تاریخی معین ایده‌های مساعدی را برای رشد علم فراهم ساخت. این اثر هر چند بر اهمیت تفسیری خاص از اندیشه‌های شعوبی و نیز اهمیت شکل مستقل حکومت‌های ایرانی در آن دوران تأکید دارد؛ ولی با ذات‌زدایی از اندیشه‌ها و واقعیت‌ها نشان می‌دهد که هیچ‌یک از آنها را به‌تنهایی نمی‌توان تأثیرگذار محسوب کرد.

ایده‌های دینی و فکری بدون مفصل‌بندی‌های خاص با سایر ایده‌ها و علایق/ منافع و دیگر رخدادهای خاص، در شرایط معین تاریخی فاقد رابطه ضروری با پیادمدهای خود هستند و اندیشه‌ها به خودی خود تغییری ایجاد نمی‌کنند؛ ولی در شرایط خاص پیوند آنها با علایق و منافع زمانه به پیدایش روندهای نهادی یاری می‌رساند. موضوع این اثر در چهارچوب جامعه‌شناسی معرفت علمی با توجه به ابعاد سیاسی و فرهنگی دانش و با رویکردی تاریخی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و در عین حال از سنت جامعه‌شناسی وبری تاثیر پذیرفته است. بنابراین ارزیابی نتایج این تحقیق بدون درنظرگرفتن ویژگی‌های روش‌شناختی مطالعات تفهمی و تاریخی که از طریق ساختن مفاهیم نوع آرمانی صورت می‌گیرد، مقدور نخواهد بود و خواننده باید محدودیت‌ها و توانایی‌های این روش را مطمح نظر قرار دهد.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: مسئلۀ رشد علوم تجربی در دورۀ طلایی تمدن ایرانی

فصل دوم: دیدگاه‌های نظری در مورد علم، دین و عقلانیت اجتماعی

فصل سوم: روش تاریخی برای فهم رشد عقلانیت و دانش علمی

فصل چهارم: تأثیرات معرفتی ارزش‌ها و هنجارهای جنبش شعوبیه

فصل پنجم: نقش هنجارهای شعوبی در تکوین علوم اجتماعی

فصل ششم: اخلاقیات شعوبی و روحیۀ علمی

یادداشت‌ها

کتابنامه

نمایه