معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

موضوع آئین‌ها در فرهنگ ایران، عموماً به آئین‌های مذهبی و به طور خاص به آئین‌های شیعی تقلیل یافته است و به همین دلیل بررسی این آئین‌ها بیش از آنکه در سنت دانشگاهی و ذیل مطالعات میان‌رشته‌ای آئین شکل بگیرد، عموماً در سنت مطالعات دینی و ذیل رویکردهای الاهیاتی و کلامی انجام شده است. آئین به مثابۀ فرایندی برای بازنمایی، بازتولید و برساخت امری جدی در یک فرهنگ، نه‌تنها قابل تقلیل به یک عرصۀ محدود نیست، بلکه نقشی کلیدی در همۀ ابعاد و زمینه‌های فرهنگ و جامعه در خود دارد. در سنت‌های علوم اجتماعی نیز مطالعۀ آئین‌ها محدود شده است به رویکردی از مردم‌شناسی سنتی و مطالعات کلاسیک فولکلور که در نهایت ترسیم رمانتیک از یک میراث فرهنگی است. از این لحاظ تحلیل‌های موجود از آئین‌ها یا در تقلیل‌گرایی رشته‌ای محدود شده و هر کسی از ظن خود آنها را بررسی کرده است یا به عهد کلاسیک و مطالعات فولکوریک تقلیل یافته‌اند.

در مقالات این کتاب تلاش شده یکی از مفاهیم کلیدی علوم اجتماعی و مطالعات انسان‌شناختی، یعنی مفهوم آئین و منسک با عرصۀ هنر در کنار هم دیده شود و نشان داده شود که تجربه‌های آئینی چگونه و تا چه حدی با مؤلفه‌های هنری و زیباشناختی آمیخته‌اند و در زندگی واقعی، امر جدی و مهم و کلیدی که بیش از همه در آئین‌ها تجلی پیدا می‌کند، ابعاد و وجوه متعددی دارد و هم‌زمان امری اجتماعی و هنری و .... است. مهم‌ترین امور در هر فرهنگی عمیقاً با مفاهیم و مصادیق زیبایی‌شناختی آمیخته‌اند و فرهنگ بشری در طی تاریخ، مفاهیم و معانی کلیدی را از خلال تجربه‌های زیباشناختی در بسترهای اجتماعی و فرهنگی تولید و برساخت کرده‌اند و انسان‌ها آنها را تجربه می‌کنند. به نظر می‌رسد علوم اجتماعی برای توسعه درک و فهم خودش بهتر است هرچه بیشتر در میدان‌های دیگر حضور داشته باشد و تجربۀ میدانی نه‌تنها به معنای حضور یک محقق در میدان اجتماعی، بلکه حضور آن در میدان‌های علمی دیگر هم باشد.

وجه هنری آئین‌ها، بیانگر پیوند هنر و دین در جهان سنت است. هنر دین نیست، ولی با دین رشد می‌کند، به خدمت آن درمی‌آید و به مقدار زیاد تعیین‌کنندۀ آن است. مهم‌ترین عرصۀ هنر، کاربرد آن در زمینه‌های آئینی است. مفهوم آئین بیش از همه در زمینۀ مذهب معنادار است.

مفهوم مرکزی این مجموعه مقالات، مفهوم آئین یا منسک است که همۀ مقالات عملاً امر اجتماعی و امر هنری را در بستر آئینی بررسی کرده‌اند. در جهان اجتماعی در بستر آئین است که امر اجتماعی و امر زیباشناختی با هم تلفیق می‌شوند و معانی کلیدی آن فرهنگ برساخته می‌شوند. تولید معنا در انسان امری چندحسی است، آئین به ویژه آئین‌های کلیدی نیز امری چندحسی و چندصدایی هستند که لازم است از رویکردهای میان‌رشته‌ای برای فهم صداهای مختلف مضمر در آئین استفاده شود.

آنچه مطالعات موجود نشان داده، بیانگر اهمیت و نقش کلیدی آئین‌ها در زندگی واقعی مردم است. آئین‌ها جایی هستند که فرهنگ به معنای دقیق خودش از خلال آنها برساخته می‌شود و در اعضای جامعه درونی می‌شود. این کتاب نیز بیانگر تلاشی مختصر است برای بررسی وجوه هنری و اجتماعی برخی آئین‌ها که در جامعه و فرهنگ ایران رواج دارند. ایدۀ اصلی آن است که بتوان فهمید چگونه در بستر آئینی، وجوه زیباشناختی و اجتماعی و فرهنگی زندگی در هم ادغام می‌شوند تا تجربه‌ای از لحظات ناب فرهنگی شکل بگیرند. به همین دلیل تنوع خاصی در موضوعات این مجموعه مقالات دیده می‌شود و محدود به آئین‌ها یا پدیده‌های آئین صرفاً دینی نیست، بلکه از نقالی، سجاده و سنگ قبر گرفته تا عصا و رقص قاسم‌آبادی و آئین زن‌شاهی و بخش‌های شمال خراسان و .... مورد توجه بوده‌اند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

«زمینه‌های افول نقالی در ایران امروز و لازمه‌های احیای آن»/ جبار رحمانی

نمازلیق‌های ترکمن: بحثی در باب نمادهای کلیدی و آئینی فرهنگ/ جبار رحمانی، شهربانو کاملی

نشانه‌شناسی فرهنگی نقوش سنگ قبور: با تأکید بر نقش شانه در تخت فولاد اصفهان/ جبار رحمانی، هاجر قربانی

تحلیل فرهنگی نشانۀ عصا در نگارگری عصر قاجار/ جبار رحمانی، جیران سجادیان موسوی

جنسیت و آئین در ایران؛ آئین‌های وارونگی و آئین زن‌شاهی در ایران/ جبار رحمانی، یاسمن فرحزاد

نقدی بر فیلم شهر زنان: از فیلم مردم‌نگارانه تا شبه مستند/ جبار رحمانی، یاسمن فرحزاد

هنر، فرهنگ و معیشت: مطالعۀ انسان‌شناختی رقص قاسم‌آبادی/ جبار رحمانی، عالمه شریفی

ریخت‌شناسی سرودواره‌های آئینی شمال خراسان/ جبار رحمانی، پرستو جوزانی و مریم قره‌سو

بررسی مردم‌شناختی پرده‌های دست‌دوز زنان در شهرستان بیرجند/ سیما بشارتی