معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

قاضی قضاعی ابوعبدالله محمد بن سلامه بن جعفر بن علی بن حکمون بن ابراهیم بن محمد بن مسلم مغربی تاریخ‌نگار، مفسر، محدث، واعظ و فقیه شافعی سدۀ پنجم هجری است که در مصر از دانشمندان بسیاری سماع داشته، او در علوم متعددی مهارت یافته و در مصر همانند او دیده نشده است. او در دوره حکمرانی فاطمیان در مصر به کار بوده است به همین دلیل برخی او را شیعی دانسته‌اند. دربارۀ شیعه بودن یا شافعی بودن وی اختلاف نظر وجود دارد که در دیباچه نسخه‌های ا، د و ش به نقل از منابع مختلف درباره این موضوع سخن گفته شده است اما بیشتر منابع کهن او را فقیهی شافعی می‌دانند.

قاضی قضاعی به سفارت قسطنطنیه فرستاد شد و مدتی کوتاه در آنجا بسر برد، سپس متولی کار قضاوت در مصر گشت و در همانجا نیز درگذشت. برخی از آثار قاضی قضاعی چنین است: تفسیر القرآن، مناقب الامام الشافعی و اخباره، الإنباه عن الأنبیاء، تاریخ الخلفاء، دقایق الاخبار و حدایق الاعتبار، درۀ الواعظین و ذخر العابدین و ... .

این پژوهش به بررسی سه نسخۀ کهن از ترجمۀ احادیث نبوی در کتاب «شهاب الاخبار» می‌پردازد که توسط قاضی ابوعبدالله محمد ابن‌سلامه معروف به قضاعی مغربی مصری گردآوری شده است. قاضی قضاعی در این کتاب حدود هزار حدیث را بدون ذکر سلسلۀ اسناد در اساس ساختار جملات از پیامبر(ص) گردآوری کرده است. او در کتابی دیگر با نام «مسندالشهاب» سندهای خود را آورده است. این احادیث دارای شرح‌های متعدد عربی و سه ترجمه و شرح کهن فارسی است. ترجمۀ فارسی این اثر توسط نوۀ قاضی قضاعی که معروف به ابن قضاعی است با عنوان «ترک الاطناب فی شرح الشهاب» انجام گرفته که متعلق به اواخر سدۀ پنجم هجری و اوایل سدۀ ششم است. از این اثر سه نسخه پیدا شده که نسخۀ فوق توسط محمد شیروانی در انتشارات دانشگاه تهران چاپ شده، دو نسخۀ دیگر از این اثر وجود دارد که به سبب افتادگی آغاز نسخه، نام شارحان آن معلوم نشده است؛ یک نسخه توسط محدث ارموی به چاپ رسیده که انجام آن نیز افتادگی داشته، به همین سبب تعداد حدیث‌های آن به 794 پایان یافته است. این نسخه ظاهراً منسوب به ابوالفتوح رازی است و در سال 690 هـ. نگارش یافته است. نسخۀ سوم نیز به کوشش استاد دانش‌پژوه تصحیح و چاپ شده است. در مقدمۀ این کتاب آمده که این شرح و ترجمه برای خواجه زکی صائن احمد حنفی ساخته شده است و نمی‌دانیم او کیست؛ چون آغاز و انجام نسخۀ ما افتاده است، مترجم و شارح را هم نمی‌شناسیم؛ همین اندازه می‌دانیم که گویا پیش از سال 567 هـ. که تاریخ تحریر نسخۀ ماست، بایستی زنده بوده باشد.

در این تحقیق ابتدا برای دستیابی به الگوهای کهن ترجمۀ فارسی از ساختارهای گوناگون نحوی زبان عربی، این سه نسخه با یکدیگر مقایسه شده و از دو جنبۀ: بررسی ویژگی‌های مفردات (واژگان) اسمی و فعلی، و بررسی ویژگی‌های ترجمۀ عربی به فارسی و دستیابی به الگوهای ساختاری این ترجمه‌ها مورد تحلیل و پژوهش قرار داده شده و بر این اساس در آغاز، همۀ احادیث بر اساس ساختار عربی آنها دسته‌بندی شده، مانند باب جمله‌های اسمیه، باب جمله‌های فعلیه، باب إنّ و ....، سپس هر دسته در هر دو جنبه مورد بررسی و تحلیل دقیق قرار گرفته است.

دسته‌بندی حدیث‌های این کتاب به ترتیبی که قاضی قضاعی جمع‌آوری شده، نظم خاصی داشته که این نظم مبتنی بر ساختار ظاهری جمله‌های عربی است که به این شکل تنظیم شده است:

باب یکم: جمله‌های اسمیه؛ باب دوم: جملۀ اسمیه‌ای که با مَن آغاز می‌شوند؛ باب سوم: جمله‌های فعلیۀ ماضی و مضارع معلوم و مجهول؛ باب چهارم: فعل امر؛ باب پنجم: ماضی منفی؛ باب ششم: مضارع منفی و ....؛ باب هفتم: جمله‌های اسمیه‌ای که با إنّ آغاز می‌شوند؛ باب هشتم: باب لیس؛ باب نهم: باب خیر و دیگر ساختارهای تفضیلی؛ باب دهم: باب بئس و شَرَّ؛ باب یازدهم: باب مَثَلُ و مامثلَ؛ باب دوازدهم: باب إذا؛ باب سیزدهم: باب کفی؛ باب چهاردهم: باب رُبَّ؛ باب پانزدهم: باب لَو؛ باب شانزدهم: باب احادیث قدسی؛ دعای پایانی کتاب که باب هفدهم به شمار آمده است.

فهرست مطالب کتاب:

دربارۀ مؤلف

پیشگفتار

مقدمه

بخش نخست: بررسی ویژگی‌های واژگانی و ساختاری

بخش دوم: احادیث نبوی

فهرست اعلام