معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از منظومه‌های غنایی ناشناخته، منظومۀ «دلکش و پریوش» است. این منظومه سرودۀ میرزا عبدالوهاب ایرانپور متخلص به گلشن از شاعران قرن سیزدهم هجری است.

میرزا عبدالوهاب ایرانپور فرزند حاج محمدحسین بن حاج محمدعلی اردکانی شاعر و روزنامه‌نگار معاصر ایران با تخلص گلشن است. او سال 1296ق/1258ش در اردکان یزد به دنیا آمد و در همان جا نشو و نما یافت. سپس در سن هفت‌سالگی به همراه پدرش به اصفهان رفت و در این شهر، تحصیلات ابتدایی و مقدمات عربی و خلاصه‌الحساب و مطوّل و فنون ادبی را فراگرفت و خط را نزد میرزا عبدالرحیم افسر مشق نمود. گلشن در خدمت دهقان سامانی، به کارهای اداری وارد شد. او مدتی در دستگاه ظل‌السلطان خدمت کرد و سپس به عنوان معاون ادارۀ اوقاف انتخاب و مشغول به کار شد. مدت هشت سال عهده‌دار این مسئولیت بود و سپس استعفا نمود. در سال 1338 هجری قمری، روزنامۀ/ اختر مسعود را در اصفهان تأسیس و منتشر نمود. این روزنامه در تاریخ سه‌شنبه دوازدهم جمادی‌الاول، مطابق با سیزدهم دی‌ماه 1298 هجری شمسی، در چهار صفحه با قطع وزیری و چاپ سربی منتشر شد. گلشن به واسطۀ داشتن امتیاز این روزنامه به «مدیر اختر مسعود» شهرت یافت.  او در سال 1345 قمری از طرف ادارۀ راه مأمور یزد و کرمان شد و در همان سال مجدداً به اصفهان بازگشت و تا آخر عمر به انتشار روزنامه پرداخت. او در اواخر عمر به بیماری تنگی نفس (آسم) دچار بود و از این درد بسیار رنج می‌برد. در سال 1349 ق/1309 ش دچار سکتۀ ناقص شد و سرانجام در بیست و هفتم رجب سال 1356/11 مهر 1316 در اصفهان زندگی را بدرود گفت و در تکیۀ آقا محمدباقر چهار سوقی در قبرستان تخت فولاد به خاک سپرده شد.

آثار گلشن عبارتند ‌از: 1. دلکش و پریوش؛ 2. گلشن آرا؛ 3. دیوان اشعار؛ 4. تاریخ بیست‌سالۀ مشروطیت؛ 5. منظومۀ عقل و جنون؛ 6. مناظرۀ الکل و تریاک؛ 7. مناظرۀ مرگ و زندگی؛ 8. آسمان‌نامه؛ 9. مشروطه‌نامه؛ 10. سفر پنج‌روزه؛ 11. نخجیر‌نامه؛ 12. بهرام‌نامه.

منظومۀ دلکش و پریوش همچون اغلب منظومه‌های ادب فارسی با حمد و ستایش خداوند آغاز می‌شود. پس از آن سراینده در پنج بیت به آفرینش محبت اشاره می‌کند. نکتۀ قابل توجه مختصربودن این تحمیدیه و مناسبت آن با محتوای کتاب است. شاعر پس از حمد خداوند به مناجات با او می‌پردازد. ابیات هفتم تا چهل‌وسوم به این مضمون اختصاص دارد؛ معرفت، عقل، قناعت، هداست و صبر از مهم‌ترین خواسته‌های شاعر است.

گلشن آن‌چنان دل‌خوشی از شاعران مدح‌پیشه نداشته است، بنابراین در ابیاتی مفاخره‌آمیز ضمن تحقیر و نکوهش آنان به روحیۀ قناعت‌پیشۀ خود اشاره می‌کند.

بی‌تردید گلشن در سرودن مثنوی خود، به شاعران پیشین نظر داشته است. او در بخشی از منظومه‌ای به برخی از معاشیق و آثار عاشقانۀ پیشین اشاره می‌کند. گفتنی است در مثنوی «دلکش و پریوش»، در برخی قسمت‌ها، مانند مثنوی‌های نظامی راوی که خود شاعر است حضور می‌یابد و روایت ادامۀ داستان را در دست می‌گیرد. این ابیات خالی از مفاخره نیست.

در بافت داستان نیز اثرپذیری از داستان‌های پیشین دیده می‌شود. عاشق شدن دلکش بر تمثال پریوش، یادآور عشق شیرین به خسرو با دیدن تصویر اوست. بال مرغ در دست دلکش و آتش زدن آن، یادآور داستان زال و سیمرغ در شاهنامه است. ملاقات طبیبان با دلکش و گرفتن نبض او و پی بردن به درد وی، به داستان کنیزک و پادشاه در مثنوی می‌ماند. حوادث و موانعی هم که بر سر راه دلکش در سفر به چین، سرزمین معشوق پدید می‌آید بی‌شباهت به هفت‌خوان رستم نیست. در داستان‌سرایی نیز تأثیر‌پذیری از روش مولانا مشهود است. گاهی شاعر به مناسبتی داستان را قطع می‌کند و ابیاتی می‌سراید؛ اما مجدداً خود را مورد خطاب قرار داده، به اصل داستان باز می‌گردد. مثلاً از بیت 386 تا 404 به توصیف عشق می‌پردازد و مجدداً با این بیت داستان را ادامه می‌دهد.

نام قهرمانان و شخصیت‌های شاهنامه در این منظومه به مناسبت‌های گوناگون ذکر شده است. در اغلب موارد هدف شاعر مقایسه و تشبیه بوده که گاه منجر به تحقیر این شخصیت‌ها شده است.

دلکش و پریوش منظومه‌ای عاشقانه است اما شاعر در بخش‌هایی از مضامین و اصطلاحات عرفانی بهره می‌برد. برخی از اصطلاحات عرفانی آن عبارت‌اند از: تجلی، معرفت، پیر، سالک، لامکان، قرب لی مع لله و ... و برخی از ابیات با مضمون عرفانی.

همچون بسیاری از منظومه‌های عاشقانه، در مثنوی دلکش و پریوش، رزم‌وبزم درهم می‌آمیزد و قهرمان اصلی داستان، دلکش در راه وصال با پریوش مجبور به طی کردن موانع و دفع آنها می‌شود. توصیف این صحنه‌های رزمی در این منظومه، گاه آن را به حماسه نزدیک می‌کند، در اولین برخورد، با اغریرث مواجه می‌شود که عشرت را اسیر خود ساخته است.

توصیف مؤلفۀ اصلی منظومه‌های عاشقانه است که موجب گیرایی و جذابیت آن و خلق تصاویر شاعرانۀ بدیع می‌شود. در منظومۀ «دلکش و پریوش» نیز شاعر به مناسبت‌های گوناگون، به وصف شخصیت‌ها، حیوانات و موجودات خیالی، اماکن، مراسم و جشن‌ها و ... می‌پردازد. در این بین عمده توصیفات مربوط به وصف زیبایی دلکش و پریوش است.

منظومۀ دلکش و پریوش همانند بسیاری از منظومه های عاشقانه، از جمله خسرو و شیرین نظامی، در وزن مفاعیلن مفاعیلن فعولن (با مفاعیل) و بحر هزج مسدس محذوف (یا مقصور) سروده شده است. بیشتر واژگان قافیه در این منظومه از نوع اسمی است.

اساس این پژوهش بر پایۀ نسخۀ منحصر‌به‌فرد محفوظ در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی به شمارۀ 18471 است. این دست‌نوشته، مبیضه‌ای است به قلم سراینده که در تاریخ 1320 به خط شکسته نستعلیق در 230 صفحه (115 برگ) کتابت گردیده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن دبیر مجموعه

مقدمۀ مصححان

درآمدی بر مظنومه‌های عاشقانه

معرفی سراینده

نگاهی به محتوا و ساختار منظومۀ دلکش و پریوش

معرفی نسخۀ خطی و روش تصحیح

متن منظومۀ دلکش و پریوش

فهرست واژگان، ترکیبات و کنایات

فهرست اشخاص و مکان‌ها

منابع و مآخذُ