معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عمر خیام، از معدود شاعران ایرانی است که با عنوان حکیم خوانده شده است و دلیل این عنوان هم تبحر او در علوم مختلف ریاضی، نجوم، موسیقی، فلسفه و شعر است؛ ولی بُعد ادبی و وجهه شاعرانگی او بیش از همه ابعاد برجسته شده و رباعیات او شهرت جهانی یافته است. با توجه به اینکه سند دقیقی از رباعیات خیام در دست نیست و رباعیات فراوانی به او نسبت داده شده، امکان شناخت دقیقی از خیام و ویژگی‌های شعری و شخصیتی او وجود ندارد و در زندگی و شعر او جای سؤال زیادی باقی است.

این کتاب نگاه و شرحی است متفاوت به شخصیت و رباعیات خیام، به این امید که باعث نگرش تازه‌ای بر این شخصیت شگفت تاریخ علم و فلسفه و شعر ایران و جهان گردد.

خیام انسانی است که از پس هزاره‌های هزارتوی تاریخ گذشته و سخن و نظرات بدیع خود را به انسان‌ها در هر عصر و نسلی رسانده و مشتاقان ساحت جستجو و پرسشگری و شعر و زیبایی را همراه شوق به شگفتی درانداخته است. او نمونۀ مرد پهنۀ اندیشه‌ای است که فراتر از مرزها، فرهنگ‌ها و اعتقادات بشری سخن گفته است. روی سخن خیام «انسان» است و دیگر هیچ! انسانی که برای بودن و حیات خود در پی دلیل و برهان و پرسش است، انسانی که از مرحلۀ خورد و خواب و لذت فراتر رفته است و خود، زندگی، هستی و خدا را می‌کاود و به هیچ تعبدی جاهلانه گردن نمی‌نهد و در پی آن است که «ز هر چه رنگ تعلق» است آزاد گردد و خود حیات و زندگی و اندیشۀ خود را بسازد و انتخاب‌گر باشد.

موضوعات در این اثر اینگونه تنظیم شده است:

1. «خیام فیلسوف، خیام شاعر»، نگاهی گذرا به متون فلسفی و علمی خیام که چگونه با عبارات خداباورانه آغاز و پایان می‌یابد. این متن کوتاه نه از آن‌روست که خیام را یک دیندار تمام‌عیار نشان دهد، بلکه از این‌روست که نشان دهد خیام با دین و دینداری بیگانه نبوده است، با توجه به این موضوع نگاهی‌روشن‌تر به رباعیات انداخته شده است؛ چراکه شخصیت متبلور در رباعیات، شخصیت رند و معترض و پرسشگر است که از شخصیت یک عابد و مؤمن معمول فاصله می‌گیرد بی‌آنکه در مسیر نفی و تحقیر آنها قرار گیرد.

2. «هیچستان خیام»، نگاهی است خاص به تشریح آنچه در متن اصلی به آن پرداخته شده است. این متن دریچه‌ای است برای ورود به شخصیت خیام.

3. «راز خیام»، متن اصلی، شرح و بحث چارینه‌هاست که بر اساس رمزگشایی از شخصیت پیچیده و پر رمز و راز این اندیشمند پایه‌گذاری شده است. در این کار رباعیات با توجه به اینکه عدم باور نگارنده گروه‌بندی نشده‌اند، چراکه زمانی که بر رباعیاتی که زیر عناوین مختلف آمده دقت شود، به‌راحتی می‌توان رباعیات را از این گروه به گروه دیگر و برعکس انتقال داد، بی‌آنکه خللی در معنای گروه‌بندی‌ها رخ دهد با لحاظ‌کردن استثنائات؛ از این‌رو بر اساس نیاز به سخن موردنظر که ما را به شخصیت خیام نزدیک می‌کند، از رباعیات استفاده شده است. در مورد شخصیت خیام نیز موضوع‌بندی‌های مصطلح صورت نگرفته، بلکه از معبر رباعیات با عناوین خاص، شخصیت عارفانه، شاعرانه، اندیشگانه و پرسشگرانۀ او پیگیری شده تا در آیینۀ چارپاره‌ها، شخصیت و تفکر و منش خیام تبیین شود.

4. «انتخاب رباعیات»، انتخاب چارینه‌ها از یک منبع واحد صورت نگرفته، بلکه منابع مختلفی در این امر استفاده شده است. مبنای انتخاب شخصیت علمی، فلسفی، مذهبی و شاعرانگی خیام بوده و اینکه روح و منش خیامی در آن چارپاره‌ها جاری و ساری بوده باشد، در نتیجه انتخاب رباعیات در متن بر مبنای شخصیت پر راز و رمز و عالمانه و ظرافت‌های شاعرانگی خیام صورت گرفته است.

5. «قیاسات»، در این اثر هیچ تلاشی برای قیاس افکار خیام با دیگر متفکران متأخر و متقدم معاصر صورت نگرفته است، چون به نظر نگارنده خواننده را دچار گسست مطالبی می‌کرد که با سکان‌داری اندیشۀ خیام به پیش می‌رود. تنها قیاس گذرایی بین آرای خیام در مورد حیرت و عارفانی چون عطار، شمس، مولانا و .... انجام گرفته که بنا به پیشبرد مطالب در متن از آن گریزی نبود.

6. «خیام هدایت»، این اثر با درج گوشه‌ای از نظرات صادق هدایت دربارۀ خیام، با گزینشی از کتاب «ترانه‌های خیام» بدون نقد و نظر دربارۀ نظرات هدایت به پایان می‌رسد.