معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در میان تمامی نهادها و سازمان‌های اجتماعی، خانواده اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد. هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند ادعای سلامت کند مگر آنکه از خانواده‌هایی سالم تشکیل شده باشد و هیچ‌یک از آسیب‌های اجتماعی نیست که فارغ از تأثیر خانواده پدید آمده باشد. از طرف دیگر، خانواده نهادی فراگیر و جهانی است و بالطبع، دگرگونی‌های ادوار مختلف تاریخی نیز بر آن تأثیر گذاشته است.

این نهاد کهن در عمر طولانی خود، به‌ویژه در دوران معاصر، دستخوش چنان تغییراتی شده که مشکل می‌توان تعریفی جامع از آن به دست داد؛ با این وجود گرچه خانواده در دوران مدرن بسیاری از کارکردهای سنتی خود را از دست داده است، هنوز نخستین پایگاهی است که پیوندهای عاطفی در آن شکل می‌گیرد و فرایند جامعه‌پذیری کودک از آنجا اغاز می‌شود.

از آنجا که ادبیات بیان خلّاقانۀ مناسبات و روابط انسانی است و خانواده نیز اولین نهاد اجتماعی است که مناسبات شکل‌گرفته در آن، هستۀ اولیۀ مناسبات و تعامل میان افراد را تشکیل می‌دهد، الگو‌ها، روابط و مناسبات میان اعضای خانواده می‌تواند دست‌مایۀ تصویرسازی و خلق هنری در فضای داستان‌های واقع‌گرا قرار گیرد.

ادبیات داستانی واقع‌گرا در ایران به دلیل اهمیت و کارکرد خاص خود، همواره در تعامل با نهادهای اجتماعی بوده است و نویسندگان، عموماً بیان واقعیت‌های اجتماعی را برای خود نوعی رسالت می‌دانسته‌اند. موضوع این کتاب شناخت و بررسی ساختار و مناسبات نهاد خانواده در ادبیات داستانی سه دهۀ پس از انقلاب اسلامی (1360 ـ 1390) است.

مفهوم خانواده در اکثر رمان‌های ایرانی نقش کلیدی دارد و همواره نقش اصلی داستان، درون خانواده معرفی معرفی می‌شود. از سویی دیگر نیز پرداختن به نقش‌هایی که افرد در خانواده می‌پذیرند حاکی از واقعیت‌های موجود جامعه است. از میان تمام نهادهای اجتماعی، نهاد خانواده تقابل و تعامل ویژهای با ادبیات داستانی دارد، چراکه اولا نویسندگان در خلق و آفرینش اثر هنری خود، به طور ناخودآگاه از وقایع دوران کودکی‌شان متأثر هستند و به بازتولید این مناسبات در خلال وقایع داستانی می‌پردازند؛ ثانیاً در دوران بزرگسالی نیز عشق و روابط زناشویی از مهم‌ترین و اصلی‌ترین چالش‌های زندگی فردی و اجتماعی هر شخص است و در بسیاری موارد نیز این موضوع، درون‌مایۀ رمان‌های اجتماعی موفق بوده است.

نویسندۀ واقع‌گرا گاه در قالب روابط محدود خانوادگی، سیمای نامحدود اجتماع را تصویر کرده، از خانواده به عنوان نمونه‌ای برای طرح مسائل اجتماعی استفاده می‌کند و با پرداختن به جزئیات روابط افراد نزدیک به هم، الگویی از مناسبات کلان اجتماعی را بازتاب می‌دهد. تضادها و چالش‌های زندگی اجتماعی در قالب زندگی خانوادگی بازتولید می‌شود و نویسنده با ایجاد همبستگی درونی و با در نظر گرفتن تمام پیچیدگی‌های روابط انسانی که در قالب یک خانواده بازگو می‌شود، نمایشگر کل واحدی است که بر بنیادی یکسان بنا شده است.

جامعۀ ایران که در دورۀ گذار تاریخی ـ اجتماعی قرار دارد، دگرگونی‌های اجتماعی و فرهنگی بسیاری را تجربه کرده که بر ساخت، وظایف و فرهنگ خانوادۀ ایرانی تأثیر گذاشته، به گونه‌ای که خانواده‌های مدرن ایرانی با تغییرات فرهنگی جدیدی مواجه شده، مفاهیم تازه‌ای را تجربه می‌کنند. رمان فارسی نیز ـ به‌ویژه در چند دهۀ اخیر ـ از این تحولات اجتماعی متأثر بوده است. با بررسی و تحلیل گفتمان ادبی این سه دهه در ارتباط با نهاد خانواده، می‌توان به اهداف زیر دست یافت: بررسی جایگاه خانواده در ادبیات داستانی پس از انقلاب و شناخت آسیب‌ها و مشکلات این نهاد اجتماعی از خلال ادبیات داستانی؛ شناخت مناسبات و روابط میان زن و شوهر و بررسی میزان و چگونگی تغییر در مفاهیم سنتی خانوادگی در ادبیات پس از انقلاب اسلامی؛ بررسی روابط و مناسبات میان‌نسلی در ادبیات داستانی معاصر؛ بررسی مفاهیم جدید از خانوادۀ مدرن در ادبیات داستانی.

در فصل اول کتاب، تعاریف مربوط به خانواده و پیشینه‌ای از جایگاه خانواده در ادبیات کلاسیک فارسی در قالب جایگاه خانواده در متون تعلیمی و ادبیات عامیانه آورده شده است. در فصل دوم با عنوان «خانواده در ادبیات داستانی معاصر»، پس از ذکر تغییر دیدگاه‌های قرن اخیر نسبت به خانواده، به بررسی دیدگاه‌های مربوط به خانواده در ایران در این سه دهه پرداخته شده است. دراین بخش، مناسبات خانوادگی در رمان واقع‌گرای پیش از انقلاب به اجمال بررسی شده و تقسیم‌بندی رمان‌های سه دهه و روش پژوهش بیان شده است. فصل سوم به بررسی نمونه‌ها در قالب تقسیم‌بندی‌های ذکر شده می‌پردازد.

در هر رمان، پس از بیان خلاصۀ داستان و تصویری از جایگاه خانواده، مناسبات خانوادگی با در نظر گرفتن مضامین اصلی این حیطه شامل مناسبات و روابط عاطفی میان زن و مرد، مناسبات و روابط میان‌نسلی (والدین و فرزندان)، معیارهای همسرگزینی، مناسبات کاری و تقسیم‌ وظایف در خانواده، روابط پیش از ازدواج، ناسازگاری‌ها و مشکلات خانوادگی از قبیل طلاق یا ازدواج مجدد، نشانه‌های تغییر در رسوم و سنت‌های مألوف خانوادگی و در برخی موارد، تأثیر مسائل اجتماعی و سیاسی بر نهاد خانواده بررسی شده است.

برای انتخاب و بررسی رمان‌های شاخص این سه دهه، معیارهای زیر در نظر گرفته شده است: رمان از رمان‌های موفق و مطرح دورۀ خود باشد و ارزش ادبی و هنری قابل قبولی داشته باشد و نویسندۀ آن نیز صاحب سبک و تأثیر‌گذار باشد؛ با در نظر گرفتن شاخه‌های رمان اجتماعی هر دهه، انتخاب به‌گونه‌ای صورت گرفته که از هر شاخه، یک یا چند رمان مطرح حضور داشته باشد؛ مضمون رمان به نوعی در ارتباط با مضامین خانوادگی باشد و موضوع خانواده در محوریت رمان یا به شکل مضمونی فرعی ولی با اهمیت در رمان بازتاب یافته باشد.

در پایان نتیجه‌گیری و نمودارهای حاصل از یافته‌های پژوهش در قالب مقایسۀ تمام موارد ذکر شده، عرضه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

فصل اول: جایگاه خانواده در ادبیات کلاسیک فارسی

فصل دوم: خانواده در ادبیات داستانی معاصر

فصل سوم: بررسی مناسبات خانوادگی در رمان‌ها

رمان‌های دهۀ شصت

رمان‌های دهۀ هفتاد

رمان‌های دهۀ هشتاد

پایان سخن

جدول‌ها و نمودارها

منابع