معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

عزالدین، علی بن محمد بن محمد مشهور به ابن اثیر از مورخان برجستۀ جهان اسلام است که اثر مشهور او یعنی «الکامل» از عصر تألیف تاکنون همواره محل رجوع و مورد توجه مورخان و محققان بسیاری بوده است. این کتاب گذشته از اطلاعات وسیع تاریخی که بعضی از آنها حاصل مشاهدات و تحقیقات مؤلف است، خالی از نقد روایات تاریخی پیشینیان همچون طبری و دیگران نیست. توجه فراگیر ابن اثیر نسبت به اخبار اغلب مناطق دنیای اسلام و طرح سنجیده و تفصیلی او در بیان تاریخ، کتاب او را شایستۀ عنوان «الکامل» کرده است.

ابن اثیر یکی از مهم‌ترین حلقه‌های تایخ‌نگاری اسلامی و در زمرۀ مورخان بزرگ و شاخص است. شاید بتوان ادعا کرد هیچ تمدنی چنین مورخ بزرگی را در دامان خود نپرورانده است که این‌چنین جغرافیای وسیعی را در طول قرونی متمادی با این تنوع و کیفیت مورد بررسی قرار داده باشد. «الکامل» ابن اثیر به نوعی منعکس‌کنندۀ یک تمدن و فرهنگ بزرگ است و در فرهنگ و تمدن اسلامی یکی از آثار برجستۀ تاریخی محسوب می‌شود.

این اثر از جنبه‌های مختلف شایستۀ بررسی و امعان نظر است که در این کتاب تلاش شده جنبه‌هایی از آن به شکل مقدماتی به بحث گذاشته شود. این پژوهش بیشتر مبتنی بر کتاب «الکامل» و بررسی جنبه‌های مختلف آن است. موضوعاتی که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته و بی‌شک بسیاری از مباحث آن جدید و حاصل تحقیق و جستجو در محتوای تاریخی «الکامل» و مقایسه با آثار دیگر است و بخش‌هایی از آن طی مقالاتی علمی ـ پژوهشی به چاپ رسیده است. اغلب ارجاع های این پژوهش به «الکامل» است؛ چراکه محتوای کتاب بهتر از هر نوشتۀ دیگری اندیشه‌ها و تفکر تاریخی ابن اثیر را نشان می‌دهد و آیینۀ تمام‌نمایی از شخصیت، تفکر و بینش او است و به این اعتبار آنچنان کافی و گویاست که براساس آن می‌توان به بینش و نگرش وی دست یافت.

این کتاب حاصل مطالعۀ چندبارۀ «الکامل» و در مواردی کتاب «الباهر» است تا حتی‌المقدور رؤوس اندیشه‌های ابن اثیر به دست آید. در بحث تاریخ‌نگاری، بیان روند و سیر نگارش، همچنین مقارنت تاریخ‌نگاری با فضای کلی عصر و اعصاری که در دامان آن پرورانده شده، ضرورتی تام دارد. نویسنده بر این بوده ابن اثیر را در نظام تاریخ‌نگاری اسلامی و در سیر آن مورد بررسی قرار دهد. و در دو بخش به موضع‌گیری و ارزیابی ابن اثیر از حوادث دوران خود مانند جنگ‌های صلیبی و حملۀ مغول پرداخته شده است، چراکه در آن از تفکر، اندیشه و دیدگاه ابن اثیر دربارۀ تاریخ معاصرش سخن رفته است. در بخش‌های دیگر به نگرش و چگونگی بازتاب اوضاع اقتصادی، فرهنگی و مسائل مربوط به جغرافیای انسانی و شهری در نوشتۀ ابن اثیر پرداخته شده است تا نوع نگاه و نحوۀ بررسی ابن اثیر از پدیده‌های اقتصادی، جغرافیایی و به ویژه فرهنگی که نمایانگر علاقه و اعتقادات شخصی و مذهبی ابن اثیر بود، نشان داده شود.

مسئله این است که رویکرد ابن اثیر در تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری چگونه است؟ آیا او صرفاً بازگوکننده و تداوم‌بخش سنت‌های تاریخ‌نویسی پیشینیان مسلمان بود یا مبتکر طرحی نو در تاریخ‌نگاری شد؟ تأثیرپذیری او از پیشینیان تا چه حد بود؟ گذشته از آن، رویکرد او در تبیین وقایع و حوادث تاریخی چگونه است؟ وجه غالب در بیان حوادث و رخدادها در نوشتار او به چه شکل و شیوه‌ای است؟ انگیزۀ او برای ارائۀ یک تاریخ منسجم، پیوسته و متعادل از جهان اسلام در طول اعصاری طولانی چیست؟ امتیازات و تفاوت‌های این رویکرد با رویکرد مورخان دیگر و از جمله تاریخ عمومی نگاران دیگر در چیست؟ از چه امتیازاتی برخوردار است؟ چرا ابن اثیر باید چنین طرح عظیمی را انتخاب کند؟ آیا او در برآوردن ادعایی که در مقدمه طرح کرد، مبنی بر ارائۀ یک تاریخ متعادل و متوازن توفیق یافت؟ چرا او نیز بسان مورخان دیگر منطقه یا مناطق خاصی را برای بیان طرح تاریخی خود برنگزید؟ نگاه و نگرش او به جهان تاریخی و به‌ویژه تاریخ معاصر خود برخاسته از چه تفکری بود؟ نظریه‌پردازی و نقدهای ابن اثیر چه سمت و سویی دارد؟ این نقدها و نظرها نشئت‌گرفته از چیست؟ آیا به مسائل و موضوعات معیشتی، اقتصادی، فرهنگی و جغرافیایی توجه داشته است؟ پایگاه خانوادگی او در این میان چه نقشی ایفا کرده است؟ مناسبات او با حکومت‌های معاصر چگونه بود؟ در نهایت آیا نگاه و بینش تاریخی او بر مورخان و محققان پسین تأثیر گذاشت؟ سعی شده در این کتاب به برخی از این سؤالات پاسخ‌های مختصری داده شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: احوال، مناسبات و آثار ابن اثیر

فصل دوم: شیوه و روش تاریخ‌نگاری ابن اثیر

فصل سوم: منابع تاریخ الکامل

فصل چهارم: ابن اثیر و حاکمیت‌ها

فصل پنجم: ابن اثیر و تهاجم صلیبی و مغولی علیه جهان اسلام

فصل ششم: تأثیر ابن اثیر بر ابن خلدون

فصل هفتم: ابن اثیر و مورخان عصر مغول و تیموری

فصل هشتم: نگرش و بررسی ابن اثیر از اوضاع اقتصادی و معیشتی مردم

فصل نهم: نگاه فرهنگی ابن اثیر با تأکید بر تراجم احوال مشاهیر

فصل دهم: موضوعات جغرافیایی در تاریخ الکامل

منابع و مآخذ