معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

مردمانی که به نام یزیدی‌ها شناخته می‌شوند، در پهنۀ جغرافیایی وسیعی از شمال عراق و سوریه گرفته تا شرق ترکیه، ارمنستان و گرجستان گسترده شده‌اند و معمولاً یکجانشین هستند، گرچه به قبایل کوچ‌رو متعددی هم تقسیم شده‌اند. اگر بخواهیم دقیق‌تر بگوییم، یزیدی‌ها امروزه در ناحیۀ شیخان عراق، شمال‌غرب موصل و جبل سنجار، غرب موصل؛ در سیروج، بیرجک، کِلِس، آفرین، عامودا، قمیشلی در سوریه؛ در ایروان و نواحی آراگاتسوتن، آرتاشات و تالین در ارمنستان در تفلیس گرجستان؛ در سرزمین کراسنودار و برخی نواحی دیگر در روسیه؛ در اروپای غربی، مشخصاً آلمان. تقریباً تمامی جمعیت یزیدی ترکیه که پیش از این در اقامتگاه‌های کوچک و محدود در مراکز روستایی طورعبدین، تصیبین، دیاربکر، موش، ساسون، بتلیس و کرانۀ بالادست رود فرات رندگی می‌کردند، به سوریه یا آلمان و سایر کشورهای اروپای غربی مهاجرت کردند.

یزیدی‌ها با نوع خاصی از گویش کردی شمالی (کرمانجی) صحبت می‌کنند که خودشان آن را یزدکی یعنی زبان یزیدی می‌نامند. از لحاظ دینی، یزیدی‌ها محصول محیط غیرجزمی خاور نزدیک هستند. عمیقاً ریشه در شکلی از تصوف دارند، اما عناصر متعددی از مسیحیت، مکتب گنوسی، آیین‌های کافرکیشی (پاگانیسم) محلی و غیره را نیز در خود گرد آورده‌اند. به این علت ویژگی منحصربه‌فرد مذهب‌شان غالباً به‌طور سنتی کافرکیش (پاگان)، مرتد یا شیطان‌پرست محسوب می‌شوند و از این‌رو قرن‌ها هدف تعقیب و آزار از سوی جوامع افراطی مسلمان منطقه بوده‌اند. بنابراین به نظر می‌رسد تقریباً در تمام طول تاریخ خود این مردمان سرسخت و شجاع ذره‌ای از پایمردی خود نکاسته و تقریباً در کشاکش دائمی برای بقا در میان همسایه‌های کرد و ترک خود بوده‌اند.

مرکز دینی اصلی یزیدی‌ها در دورۀ لالش، ناحیۀ شیخان (شمال عراق) واقع شده است؛ جایی که پرستشگاه‌های بیشتر قدیسین و چهره‌های مذهبی یزیدی‌ها در آن قرار دارد. اینجا همچنین مرکز آموزش سنن یزیدی هم محسوب می‌شود. مرکز جلوس رهبر روحانی یزیدی‌ها که با لقب میر شناخته می‌شود، نزدیک روستای بدره است.

یزیدی‌گری پدیدۀ منحصر‌به‌فردی است، یکی از نمونه‌های بارز هویت قومی ـ مذهبی متمرکز بر دینی معین، دینی که یزیدی‌ها آن را شرف‌الدین می‌نامند (که در فصل دوم این کتاب آمده است) می‌باشد. ویژگی‌های خاص این نظام مذهبی محدود و التقاط‌گرایی آن نیست ـ که برخی عناصر آن ریشه در تصوف و تعدادی در شیعه‌گری افراطی دارد و مایه‌هایی از باورهای پیشااسلامی و مکتب گنوسی و سایر سنت‌های به‌جامانده از دنیای باستان را در خود گردآورده است ـ بلکه جنبه‌های خاصی نیز دارد که منحصر به ایمان یزیدی است و معرف تعلق پیروانش به ازدیخانا ـ یعنی خود جامعۀ غریب و مرموز یزیدی‌ها. به عبارت دیگر یزیدی‌ها بدون تردید قومی مستقل و جدا از کردان می‌باشند، هر چند به گویش کرمانجی تکلم می‌نمایند.

در این کتاب به اصول بنیادین هویت یزیدی، یعنی دین‌شان یا به طور دقیق‌تر حلقۀ خدایان (پانتئون) مردم یزیدی در ابعاد مختلف آن پرداخته شده است. ایدۀ یک خدا و تجلی‌های گوناگون او، ربانیت یزیدی‌ها، قدیسان، متولیان مقدس، شخصیت‌های روحانی هدف این کتاب است. این کتاب قصد ندارد که فقط تصویری از شخصیت‌های این حلقۀ خدایان را ارائه دهد، بلکه تلاش دارد حوزه‌های نفوذ، خویشکاری‌ها (عملکردها) و ویژگی‌های خاص آنها را تعیین و معرفی کند، تبارشناسی آنها را در اعماق تاریخ دنبال نماید و به طور خلاصه جایگاه آنها در نظام ایمان یزیدی را مشخص کند. ضرورت مبرم منبع جامع و یک‌دستی در مورد خدایان و شخصیت‌های مذهبی یزیدی در قالب کتابی مانند این از دیرباز کاملاً احساس می‌شد.

در این کتاب سعی شده فضایی کشف شود که اغلب محققان دیگر نادیده گرفته‌اند: کندوکاو مفاهیم الوهیت یزیدی‌ در پرتو تحلیل تطبیقی ادیان. در ضمن در این کتاب عبارت حلقۀ خدایان (پانتئون) یک اصطلاح شرطی است.

بنابراین تحلیل باورهای شگفت و عناصر التقاطی دیانت یزیدی (شامل آیین گنوسی و اسلام دگراندیش) گامی بزرگ در راستای مطالعۀ تطبیقی ادیان است؛ چه این دین، متضمن جزئیاتی ارزشمند از جریان‌های گوناگونی است که برخی از آنها در خاورمیانه بسیار کهن و ریشه‌دار هستند. این کتاب همچنین برای قوم‌شناسی خاورمیانه و فهم مسائل کمتر شناخته‌شدۀ ارتباطات ژئوپولیتیکی حائز اهمیت است. موضوعاتی که نویسندگان در این کتاب طرح کرده‌اند، حاصل واکاوی و پژوهش و آمیزه‌ای منحصربه‌فرد از تخصص در شاخه‌های گوناگون ایران‌شناسی (شامل قوم‌شناسی و مطالعات زرتشتی)، انسان‌شناسی و ارتباطی درازمدت و تنگاتنگ با یزیدیان و جوامع آنها در نقاط مختلف جهان است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

بخش نخست: خدای یگانه و تثلیث یزیدی

فصل اول: خدای یگانه

فصل دوم: ملک‌طاووس: پیشوای تثلیث

فصل سوم: شیخ‌عدی

فصل چهارم: سلطان‌یزید

بخش دوم: گروه خدایان یزیدی و ویژگی‌های

فصل پنجم: خدایان کهتر، قدیسان و مردان روحانی یزیدی‌ها

فصل ششم: جلوه‌های طبیعت و اجرام سماوی در سنت یزیدی

فصل هفتم: التقاط‌گرایی (آمیغ‌گرایی) مذهب یزیدی

پیوست

کتاب‌شناسی

نمایه