معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

دیوارنگاره‌های سغدی فارغ از درون‌مایه و اثرپذیری‌های جزیی، بخشی از گسترۀ نقاشی ایرانی به شمار می‌آید. این مجموعه دیوارنگاره از نظر شمار و فراوانی دیوارنگاری، درون‌مایه و اندازۀ آنها در قلمرو فرهنگی ـ هنری ایران پیش از اسلام از اهمیت بسزایی برخوردار است، به گونه‌ای که برای هنر و تمدن ایرانی از این نظر تنها با اهمیت پُمپئی برای هنر و تمدن روم باستان سنجیدنی است. این بی‌همتایی به سبب درون‌مایه‌های حماسی، عامیانه، افسانه‌ای و نمایش زندگی هر روزۀ مردم فرودست یا نمایش بانوان می‌تواند باشد و از سوی دیگر به آن جهت است که این دیوارنگاره‌ها از آنِ طبقه یا گروهی خاص از جامعه نبوده است؛ چراکه هم در خانه‌های توانگران و هم تهیدستان یافت می‌شده و مخاطبان آن همگان بودند.

این دیوارنگاره‌ها بهترین گواهِ تاریخی بر آن هستند که مجموعه داستان‌های شاهنامه سال‌ها پیش‌تر از آنکه در قالب کتابی به نام شاهنامه گرد هم آیند، در جامعۀ ایرانی رواج داشته و در گونه‌های گوناگون هنری ـ ادبی نمودار می‌شدند و این امر بر اهمیت پژوهش در این زمینه می‌افزاید.

در این کتاب دو دیدگاه تا حدی ناهمگون ارائه شده است: الف) در بخش یکم دیدگاه پژوهشگران روسی هنر ایران مانند یاکوبفسکی، الکساندر بلنیتسکی، شیشکین، دیاکنف، رستوتسف، ولادیمر لوکونین، بوریس مارشاک که کاوش‌هایی در آسیای میانه و جمهوری‌های پیشین اتحاد جماهیر شوروی داشتند و تلاش عمده‌شان بر هویت‌سازی مستقل برای تاجیکان، آمیختن ایدئولوژی مارکس‌باورانه و سیاست با تاریخ هنر بود. از سوی دیگر شیوۀ پژوهش و تاریخ‌نگاری این گروه بیشتر بر باستان‌شناسی استوار بود و عمدۀ این افراد باستان‌شناس بودند. نوشتارهایشان نیز تاریخ هنر از دید باستان‌شناسی آمیخته با دیدگاه‌های اشاره شده بود؛ این نگاه پس از فروپاشی شوروی نیز کنار کذاشته نشد و در نوشته‌های آنان که در قید حیات بودند، از جمله مارشاک در سال 2006/1385 درگذشت، هم‌چنان دیده می‌شود. بخش یکم این کتاب نمونه‌ای از این دست تحلیل‌ها است که با وجود مجموعۀ گسترده‌ای از یافته‌های مهم تاریخی و باستان‌شناسیک باید در به‌کارگیری نتیجه‌گیری‌های نهایی آنها احتیاط کرد. نگاه سیاسی روس‌ها برای جداسازی خراسان بزرگ یا فرارود از پیکرۀ ایران و طرح تفاوت فرهنگی مردم سغد و خوارزم با ایران و تصادفی‌بودن هر گونه همانندی میان فرهنگ آن منطقه با ایران در نوع خود بدیع و نهایت جزم‌اندیشی است. در این بخش خواننده بایستی در جای‌جای متن به این مسئله دقت کند.

ب) در پیش‌گفتار و بخش دوم: پژوهش‌های گیتی آذرپی و مارک درسدن که از نظر رویکرد پژوهشی، پژوهش تاریخ‌نگارانه به شمار می‌آید و در بررسی خود به رابطۀ گسترۀ ایران فرهنگی با فلاتِ ایران توجه داشته‌اند و نقش آن در شکل‌گیری هنر پس از اسلام را مایۀ پژوهش بیشتر می‌دانند. این بخش‌ها فاقد این پیش‌انگارۀ نادرست و پیش‌داوری روسی مبنی بر جدایی سغدیان از ایرانیان است. با خوانش اندکی از این نوشتار دو بخش، خواننده به سادگی در می‌یابد که با پژوهشی علمی و استوار روبرو است.

مارک ج. درسدن چکیده‌ای کلی از تاریخ و فرهنگ پیشااسلامی سغد را، چون درآمدی بر پژوهش دربارۀ نقاشی سغدی، در «پیش‌گفتار» فراهم آورده است. کاوش‌های روسی و ارزیابی از نقاشی سغدی در «بخش یکم» به قلم استاد الکساندر بلنیتسکی، از مؤسسۀ باستان‌شناسی فرهنگستان علوم در لنینگراد و دکتر بوریس مارشاک، از بخش آثار کهن شرقی موزۀ دولتی ارمیتاژدر لنینگراد، ارائه شده است. «بخش دوم»، شامل جستارهای یکم تا هفتم و یک پیوست، نوشتۀ نویسنده است و بر آن است تا 1. سنت‌های دیوارنگاری را در آسیای مرکزی و غربی در آغاز سده‌های میانه؛ 2. ویژگی‌های اصلی و برجستۀ نقاشی سغدی؛ 3. تداوم آداب هنری سغدی در هنر اسلامی؛ 4. دسته‌بندی نقاشی سغدی را بررسی کند.

به این نکات در ذیل جستارهایی گوناگون به شکلی که در پی می‌آید، پرداخته شده است. نخست، سنت نقاشی سغدی در بستر متناسب آن، هنر آسیای غربی و مرکزی، بررسی شده است (جستار یکم). در ادامه از آنجا که درون‌مایۀ نقاشی سغدی خصیصه‌های سبکی و رانه‌های این هنر را مشخص می‌کند، دست‌مایه‌های نقاشی سغدی شناسایی و واکاوی شده‌اند (جستار دوم و سوم). در جستار چهارم دربارۀ ماهیت قاعده‌مند و الگوهای متمایز سبک نقاشی سغدی بحث شده است. در جستار پنجم مقوله‌های اصلی نقاشی سغدی از نظر فن، کاربرد رنگ، نوع رنگیزه، نقش طرح و رویکرد هنری واکاوی شده است. این درنگ‌ها خطوطی را آشکار می‌سازد که جایگاه نسبی این نقاشی را در چارچوب کلی یک سنت روشن می‌کند. این روش نه‌تنها زمان نسبی یک نقاشی را می‌تواند مشخص کند، بلکه گه‌گاه رابطۀ خاص هنری آن را با یک حماسۀ تصویری نمایانگر مقولۀ خاصی از درون‌مایه‌هایی از نگارگری ایرانی سدۀ سیزدهم م./هفتم هـ بدین‌سو است. از آنجا که حماسۀ تصویری در هنر اسلامی جهان عرب جایی نداشته است، چه بسا بالیدن آن در نگارگری ایرانی به باززایی ادبیات حماسی در جهان ایرانی از سدۀ نهم م/سوم هـ بدین‌سو ربط داشته باشد. بسان سنت ادبیات حماسی، سبک و سیاق هنری بسیار پیراسته و یکنواخت حماسۀ تصویری در نگارگری ایرانی فرضِ وجود نمونه‌های هنری پیش را به گمان می‌آورد. از آنجا که سنت ساسانی و بیزانسی به حماسۀ تصویری بی‌اعتنا بود، پیشگامان حماسۀ تصویری در بدوِ نگارگری ایرانی را می‌باید در سنت هنری دیگری جُست. در جستار ششم دربارۀ احتمال تداوم و پیوستگی سنت سغدی حماسۀ تصویری و الگوهای هنری اختصاصی سغدی در هنر اسلامی آغازین بحث شده است. در پایان، دسته‌بندی نقاشی سغدی با توجه به قراین باستان شناسیک، در پیوست ارائه شده است.

فهرست مطالب کتاب:

سخن مترجم

سرسخن

سپاسگزاری

پیش‌گفتار

بخش نخست: نقاشی‌های سغدی

رخدادهای اصلی تاریخی

ویژگی‌های خاص نظام اجتماعی

سرشت روابط فرهنگی سغد

اثبات باستان‌شناسیک تاریخ‌گذاری‌های دیوارنگاره‌های سغدی

گاه‌شناسی نقاشی‌های افراسیاب، وَرخشَه و شهرستان

چینش نقاشی‌ها بر دیوارهای بناها

موضوع نقاشی‌های افراسیاب

دامنۀ موضوع‌های نقاشی‌های پنجیکنت

شاخصه‌های سبک

بخش دوم: حماسۀ تصویری در هنر خاورزمین

1. پس‌زمینه: سنت‌های نقاشی در آغاز سده‌های میانه در فرارود

2. درون‌مایه: موضوع و تصویرشناسی در انگاره‌سازی دنیوی

3. درون‌‌مایه: تمثال‌نگاری دینی

4. سبک

5. مواد و مصالح و اسلوب‌های نقاشی سغدی

6. تداوم سنت: میراث هنری سغدی در نگارگری اسلامی

پیوست: دسته‌بندی نقاشی‌های سغدی