معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

در دوران معاصر دولت‌های مدرن با امور ضروری گوناگونی روبرو شدند که اساسی‌ترین آنها توسعه، پیشرفت و افزایش نسبی رفاه و آسایش شهروندان بوده است. اگر تأمین نیروی انسانی کارآمد از مهم‌ترین مسائل مدیریت در سطح کلان باشد، نگهداری نیروی انسانی نیز از مهم‌ترین برنامه‌های مدیریتی است و رسیدگی به امور رفاهی و بهداشتی ـ درمانی مردم از پایه‌های مهم در مدیریت منابع انسانی به‌شمار می‌رود.

در ایران نیز دست‌کم از دوران مشروطه، توجه به عدالت اجتماعی، پاسخ به نیازهای روزافزون گروه‌های مختلف جامعه، برخوردارکردن همگان از زندگی شرافتمندانه و برقراری فرصت‌های لازم برای دست‌یابی به معنویت و کمال انسانی، دغدغۀ اساسی مصلحان جامعه، گروه‌های مرجع و اغلب دولت‌ها بوده است. ایرانیان همواره از گذشته‌های دور، بنا بر باورهای مذهبی خود به انجام کارهای نیک و خیرخواهانه و کمک به محرومان و مستمندان مبادرت می‌کردند و بسیاری از ثروتمندان اموال و املاک فراوانی وقف عموم کرده‌اند تا از این راه دین خود را به جامعه ادا نمایند.

در دوران معاصر، بر اثر آشنایی نخبگان جامعه با اندیشه‌های نو و تحولات اروپا که یکی از ثمرات آن پیروزی مشروطه‌خوان بود، دگرگونی‌های مهمی در اندیشه‌ها، بینش‌ها و گرایش‌های عمومی ایرانیان به وجود آمد. در این میان، رویکرد عموم مردم به امور خیریه نیز رفته‌رفته و البته بسیار کند تغییر کرد و معنی و مفهوم تازه‌ای یافت که با فعالیت‌های فردی و پخش مقداری غذا و لباس در میان تنگدستان، تفاوت داشت.

این پژوهش به دنبال بررسی علل و اسباب مؤثر بر پیدایش مؤسسه‌های خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی طی سال‌های 1320 تا 1357 است. مؤسسه‌ها و سازمان‌های خیریۀ جدید که خدمات آنها صرف‌نظر از قوم و ملت و مذهب، همۀ انسان‌های نیازمند را در برمی‌گیرد، بر اثر نهضت‌های اصلاح‌طلبانۀ اجتماعی در اواخر سدۀ نوزده و اوایل سدۀ بیست میلادی در اروپا و آمریکا نضج گرفت و پس از جنگ‌های جهانی، به‌ویژه جنگ دوم، فراگیر شد و افراد بی‌شماری را در سراسر گیتی زیر پوشش خود قرار داد. به‌تدریج فعالیت‌های نیکوکارانه سنتی مردمان ـ که همه برگرفته از اعتقادهای مذهبی بود ـ نیز در بسیاری از کشورهای جهان از صورت کمک‌های پراکنده و غیرمنظم خارج شد چراکه روشن شده بود که این شیوه رنجی اساسی از رنجبران نمی‌کاهد و بار سنگین نیازمندی را از دوش نیازمندان برنمی‌دارد، بلکه حتی گاه کمک‌ها به نیازمندان واقعی نیز نمی‌رسد. بدین ترتیب، مؤسسات خیریه روند تازه‌ای برگزیدند که بر اساس آن رفاه اجتماعی معنای جدیدی یافت و زمینه‌های تشکیل مؤسسات خیریۀ سازمان‌دهی شده و زمینۀ هدفمندی که دراین پژوهش به آن توجه شده است، فراهم گردید.

مؤسسات و سازمان‌های خیریه در تمامی جواع تحت تأثیر شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی زمانۀ خود قرار گرفته‌اند. برپایی مؤسسات و سازمان‌های خیریه به‌عنوان یک حرکت اجتماعی از یک‌سو متأثر از اندیشه‌ها و اعتقادات دینی هر جامعه و از سوی دیگر، متأثر از نوع نگاه حکومت‌ها به این مسئله است که در یک روند طولانی و در طی نسل‌ها تحول و تکوین یافته است. وجوه تشابه در نوع نگاه به بنیان‌گذاری این گونه مؤسسات در جوامع مختلف، قابل تأمل است.

در دوران معاصر، به‌واسطۀ تعامل با غرب و مراودات سیاسی با کشورهای اروپایی، به‌تدریج در میان نخبگان ایرانی اندیشه‌های نوینی برای تغییر جامعه شکل گرفت و بر عرصه‌های مختلف اجتماع تأثیر گذاشت. از جملۀ این تأثیرگذاری‌ها، چگونگی هدفمندی و توانمند‌سازی مؤسسات خیریه بود. در عصر رضاشاه با توجه به شاخصه‌های این حکومت، در فاصلۀ سال‌های 1304 ـ 1320 فعالیت مؤسسه‌های خیریۀ مردمی (غیردولتی) گسترش یافت؛ اولین تجربۀ دولتی این مؤسسات نیز در همین دوره آغاز شد. در ادامه بین سال‌های 1320 ـ1357 با توجه به فراز و فرودهای سلطنت محمدرضا شاه، گرفتاری‌های جنگ جهانی دوم، آشفتگی‌های سیاسی و ملی‌ شدن صنعت نفت، توقفی در فعالیت‌های مؤسسات خیریه به وجود آمدف گر چه از دهۀ 1340 به بعد، به‌تدریج شرایط برای فعالیت مؤسسات خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی مردمی و دولتی فراهم گردید.

پرسش‌ اصلی این پژوهش آن است که چه عواملی بر ایجاد و تکوین مؤسسات خیریه (رفاهی ـ بهداشتی) طی سال‌های 1320 تا 1357 تأثیرگذار بوده است؟ فرض آن است که تحولات ناشی از جنگ جهانی دوم موجب ایجاد مسائل اجتماعی فراگیری در جامعه ایران شد و تلاش برای حل این مسائل به ایجاد و تکوین مؤسسات خیریه (رفاهی ـ بهداشتی) انجامید. تعامل با کشورهای اروپایی و آمریکایی منجر به آگاهی از تحولات جاری در حوزۀ رفاه و تأمین اجتماعی در این کشورها شد. یکی از جنبه‌های این توجه، آشنایی با حضور گستردۀ مؤسسات خیریۀ رفاهی و بهداشتی ـ درمانی پس از صنعتی شدن و به ویژه پس از جنگ‌های جهانی در این کشورها بود.

در این پژوهش، گردآوری مباحث به‌شیوۀ کتابخانه‌ای صورت گرفته و علاوه بر کتاب‌ها و مقالات مختلف، از اسناد آرشیوی نیز استفاده شده است. با توجه به ماهیت موضوع این پژوهش در شمار پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد. در مراحل مختلف پژوهش پس از گردآوری داده‌ها و تحلیل محتوای اسناد، مباحث به روش توصیفی ـ تحلیلی تحلیل و تبیین شده است. ابتدا در سطح کیفی و با توصیف موضوع پژوهش، تلاش می‌شود ابعاد گوناگون مترتب بر روند ایجاد و فعالیت‌های مؤسسات خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی براساس داده‌های موجود استخراج و پس از تبیین مطالب، این یافته‌ها مورد ارزیابی و تحلیل قرار گیرند. روش تحلیل، شیوۀ تجزیه و تحلیلی کیفی است که براساس روش تبیین تاریخی از نوع روایی، به سیر تأسیس و تکوین مؤسسات خیریۀ دولتی و مردمی در دو حوزۀ رفاه و بهداشت پرداخته می‌شود و بر مبنای سیر تحولات اجتماعی پیشین به تبیین علل و عوامل شکل گیری این خیریه‌ها توجه می‌گردد.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌گفتار

مقدمه

فصل اول: پیشینۀ امور خیریه و مؤسسات عام‌المنفعه

فصل دوم: علل و عوامل مؤثر در شکل‌گیری مؤسسات خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی در دوران حکومت محمد‌رضا شاه

فصل سوم: مؤسسات خیریه (رفاهی ـ بهداشتی) در دوران محمدرضا شاه

فصل چهارم: زنان و مؤسسات خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی تا پایان حکومت محمدرضا شاه

فصل پنجم: موقوفات و مؤسسات خیریۀ مذهبی در دوران محمدرضا شاه

فصل ششم: بررسی تطبیقی عملکرد مؤسسات خیریۀ رفاهی ـ بهداشتی دوران رضاشاه و محمدرضا شاه

پیوست‌ها

کتاب‌شناسی منابع

نمایه