معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

با نظری اجمالی به گویندگان فارسی‌زبان از دیرباز ملاحظه می‌شود برخی صاف و سرراست سخن گفته‌اند (رودکی، فردوسی، منوچهری، فرخی، سعدی و .....) و دسته‌ای دیگر پیچ و تابی به تعبیر و مضمون انداخته، به هر دلیل به گونه‌ای از ادای مستقیم مقصود خودداری کرده‌اند (خاقانی، نظامی، ظهیر فاریابی، انوری، حافظ و ....) تمام شاعران سبک معروف به هندی از زمرۀ این گروه هستند.

ملاحظۀ وضع کلی شعر فارسی به‌ویژه غزل در فاصلۀ حافظ تا فغانی، به‌ویژه جامی تا فغانی و مقایسۀ آن با تحولی که پس از فغانی رخ داد، نشان می‌دهد که شعر فارسی به دست فغانی از یک بن‌بست بیرون آمد و طریقی پیدا شد که شاعر از تکرار و تقلید به فضای آزادتری وارد شود و به بیان مستقل دریافت‌های شخصی بپردازد و چنان شد که تا مدت‌ها شاعران کهنه‌پرست هر نغمۀ تازه‌ای را که خارج از ردیف‌های هزاران بار نواخته‌شده می‌شنیدند، به مسخره «فغانیانه» می‌گفتند.

فغانی در آغاز قرن دهم هجری ایستاده و سرچشمۀ سه شیوۀ شعری است: یکی وقوع‌گویی (یعنی بیان سادۀ واقعات دلدادگی، دیگر سبک مشهور به هندی و سوم جریان بازگشت ادبی. جالب اینکه جریان بازگشت، با آنکه مدعی تقلید از سعدی و حافظ است، در واقع افراط‌کاری‌های معنوی و فرسودگی‌های لفظی مرحلۀ انحطاط سبک هندی را در سرچشمۀ زلال فغانی و شفایی و نظیری شسته است. نیز اگر باریک‌بینی به خرج داده شود، در اشعار خوب مشتاق و آذر و عاشق (اوایل قرن سیزدهم) ته‌مایه‌هایی از مضمون‌بندی سبک هندی و نیز اثری از شیوۀ وقوع‌گویی یافت می‌شود و این در مجموع یعنی بازگشت به فغانی.

شعر معروف به سبک هندی، به‌ویژه غزل به آن سبک، زبانِ حال طبقات شهرنشین است و در حد ممکن شعری مردمی است که الهامات و عصیان‌ها و طغیان‌ها و اندیشه‌ها و تأثرات و تصورات و زیر و زبرهای زندگی روزمره در آن منعکس شده است. طبیعی است که نباید انتظار داشت این انعکاس همواره ساده باشد، گاه کاژ و کوژ است، اما برای کسی که با این شعر مأنوس شود کاملا مفهوم است. شاعر گاه شکوه‌ها و درخواست‌های اجتماعی و سیاسی خود را به شکل درددل‌های عاشقانه مطرح می‌سازد، اما خوانندگان و شنوندگان این شعر در محافل ادبی و قهوه‌خانه‌ها و انجمن‌ها آن را در معنای درستش می‌فهمیده‌اند.

در این مجموعه، هم انتخاب شاعران و هم گزینش از شعر هر یک براساس اهمیت شاعر و شعر او صورت گرفته است. شاعرانی برگزیده شده‌اند که گرایش مهمی را در غزل نشان می‌دهند یا وزن و ارزش والایی بین شاعران سبک مشهور به هندی دارند. انتخاب اشعار هر شاعر عمدتاً از غزلیات و با این معیار و ملاک صورت گرفته که ویژگی‌های فکر و زبان آن شاعر و حُسن و عیب کار او را نشان دهد. بدین‌گونه اشعار انتخاب‌شده از شاعران مختلف در یک سطح نیست و نمی‌تواند باشد؛ اما اصراری در برگزیدن تک‌بیت نبوده است. نظر بر این بوده که خواننده با حال‌وهوای دیوان هر شاعر و فضایی که او در آن شعر می‌سروده، آشنا شود و مختصات اندیشه و هنر آن شاعر را دریابد. بنابراین در شرح حال مجملی که برای هر شاعر نگاشته شده، بر مهم‌ترین نکات انگشت گذارده‌شده است. در این مجموعه تکیه و هدف در درجۀ اول عرضۀ برگزیدۀ کارآمد و گویایی است از غزلیات مهم‌ترین شاعران سبک مشهور به هندی. در ضمن توضیحاتی کوتاه و لازم بر بعضی کلمات و تعبیرات نوشته شده که در پایان کتاب به صورت الفبایی آمده است.

این کتاب دوره اوج غزل یا غزل معروف به سبک هندی را پوشش می‌دهد. از اواخر قرن نهم تا اواخر قرن دوازدهم یا اوایل قرن سیزدهم، یعنی حدود دویست یا سیصد سال در این روش شعر گفته می‌شده و شروع این روش و سبک با بابافغانی شیرازی است. البته شعر بابافغانی شیرازی در واقع سبک هندی محسوب نمی‌شود، ولی سرچشمه سبک هندی است که کتاب هم با اشعار همین شاعر آغاز شده است.

در این کتاب حدود 46 شاعر نسبتا برجسته، متوسط و حتی یکی دو شاعر معمولی سبک هندی در این دوره انتخاب شده است. ساختار کتاب اینگونه است که ابتدا مقدمه‌ای کوتاه بر زندگی هر شاعر و سپس منتخبی از اشعار او آورده شده است که انتخاب اشعار این شاعرها هم مطلقا تک‌بیت نبوده است. برای مثال اگر یک غزل شش‌بیتی بوده، سه یا چهار بیت آن را با این معیار که سبک، اندیشه، حسن و عیب زبان و حتی ضعف و عیب آن شاعر را نشان دهد، برگزیده و جمع‌آوری شده است. این کتاب دقیقا سبک هندی را نشان می‌دهد و بهترین نمونه‌هایی که به وسیله آنها بتوان روی سبک هندی بحث کرد در آن ارائه شده است.