معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

فرمانفرما داماد مظفر‌الدین‌شاه بود، ولی رابطۀ خوبی با شاه نداشت. توطئۀ عده‌ای از درباریان موجب تبعیدش به عراق شد که تقریباً سه سال به طول انجامید. وقتی که بالاخره شاه اجازۀ مراجعت وی را داد به تهران ولی او نیامد و به حکومت کرمانشاه مأمور گشت. بنابراین فرمانفرما در این مأموریت از موقعیت چندان محکمی برخوردار نبود.

اسناد منتشره در این جلد، اسناد حکومت اول عبدالحسین‌میرزا فرمانفرما در کرمانشاه در 1323 ـ 1320 ق است. وقایع این حکومت در کتاب زندگی‌نامه وی تحت عنوان «زمانه و کارنامه سیاسی و اجتماعی عبدالحسین فرمانفرما» شرح داده شده است.

فرمانفرما طی زندگانی و مشاغل وزارتی و حکومتی خود بایگانی مرتبی از اسناد داشت. در سال 1383 که زندگی‌نامه وی در دست تدوین بود این اسناد هنوز یافت نشده بود و از فرزندان او که حیات داشتند پرس‌وجو می‌شد و ایشان عقیده داشتند که فرمانفرما اسنادش را از بین برده است. بنابراین زندگی‌نامۀ فرمانفرما بر اساس اسناد موجود در بایگانی وزارت خارجۀ ایران و نامه‌هایی که با دولت رد و بدل می‌کرد تهیه شد. در 1388 دکتر صبار فرمانفرمائیان یکی از پسران او فوت شد، چند صندوق سند در زیرزمین خانۀ وی پیدا شد که متأسفانه آفت زمانه مقدار زیادی از آنها را از بین برده بود.

این اسناد شامل عرایض و گزارش‌هایی است که به حاکم نوشته می‌شد که هم جنبۀ خصوصی، شخصی، عمومی و دسته‌جمعی داشت. بسیاری اوقات نویسندۀ نامه یا عریضه مشخص نیست یا مهر و امضا خوانا نیست یا نامه فاقد مهر و امضاء است.

عرایض شامل انواع شکایات از اجحاف، خشونت، درگیری یا تقاضای احقاق حق و یا تقاضای رجوع کار و ادامۀ مستمری است. گزارشات نیز توضیح وقایع یا توصیف شرایط محل است. تقریباً یک سوم یا بیشتر مکاتبات فاقد تاریخ‌اند. سبک نگارش بسیاری از نامه‌ها نارسا و ابتدایی است، چون نویسنده یا کم‌سواد بوده، یا فارسی زبان اصلی او نبوده. تعدادی هم توسط شخص دیگری نوشته شده است. بطور کل این مکاتبات یک طرفه و خطاب به حاکم است. از جوابیۀ نامه‌ها و یا دستورات فرمانفرما اطلاعاتی نیست. فقط تز فحوای نامه‌ها گاه می‌توان به اوامر او پی برد. لحن عرایض بطور مرسوم توأم با خضوع، خشوع، اغراق، اظهار عبودیت و چاکری است که لزوماً نشانه تمکین و اطاعت از حکومت نیست.

این اسناد به‌خوبی قدرت و وظایف حکام در محل، رابطه با طبقات مختلف و ایالات، رابطه با دولت مرکزی و بسیاری مسائل دیگر را روشن می‌کنند. یکی از مزایای این اسناد این است که نحوۀ ادارۀ کرمانشاه توسط فرمانفرما را هم روشن می‌کنند. ادارۀ امور در ایالات توسط حکام اجرا می‌شد و بی‌شباهت به نحول ادارۀ کشور توسط شاه نبود. البته حکام گاه به مدت کوتاه در محل حکومت می‌کردند و به دلایل مختلفی از جمله زد و بندهای رجال، میل شاه، احتیاج مالی دولت و غیره زود به زود تغییر می‌کردند و جز خوانین، اغلب حکام ریشۀ محلی نداشتند. ولی حکام در محل قدرت تام داشتند و از همان اقتداری که شاه در کل کشور داشت، برخوردار بودند.

موضوع اسنادی که در این کتاب آمده است بسیار متنوع‌اند و می‌توان آنها را از جنبه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، مردم‌شناسی، اقتصادی و غیره مطالعه کرد. مسائل سیاسی شامل رابطه با قنسول‌های روس، انگلیس و عثمانی حمایت از اتباع ایران، دخالت در دعواهای ملکی و امنیت سرحد بود. ویژه‌ای در مطالعات تاریخ دارد، مسائل زنان، بخصوص که شرایط آنان در ایالت کرانشاهان است. در واقع ما با شرایط سختی که زنان در این ایالت با آن روبرو بودند و در آن بسر می‌بردند روبرو می‌شویم. بسیاری از این مکاتبات حاکی از وضعیت اسفبار کل جامعه و بخصوص شرایط ناگوار زنان در این مکاتبات است. همانطور که اشاره شد مسائل مندرج در این گزارشات بسیار متعدد و متنوع می‌باشد که از جنبه‌های مختلف بخصوص از لحاظ اطلاعات اجتماعی می‌توان مطالعه کرد. در تاریخ‌نگاری کلاسیک گذشته توجه به عامه اغلب در رابطه با شورش و نارضایتی‌ها یا در رابطه با افراد قدرتمند و بزرگان بوده است. تاریخ اجتماعی ادعا دارد که با زندگی واقعی مردم عادی سروکار دارد. تعریف تاریخ اجتماعی آسان نیست. چون حیطۀ آن معین نیست، محدودیتی ندارد و شامل همه جنبه‌های زندگانی مردم را شامل می‌گردد.

اسناد کرمانشاه دربارۀ دزدی‌های جزئی یا دسته‌جمعی، تعدیات افراد قدرتمند نسبت به افراد فرودست، نزاع‌های ایلاتی یا خانوادگی، تقاضاهای خصوصی، چانه زدن بر سر مالیات، غارت اموال یا قتل و یا کشته شدن در نتیجۀ درگیری، دعوا بر سرملک وارث و غیره می‌باشد. مسائل مربوط به سربازگیری و مالیات، نحوه رسیدگی به دعواها و اجرای عدالت، روابط ایلات با هم یا با حکومت و یا قنسول‌های بیگانه از دیگر موضوعات این اسناد است.

باید در نظر گرفت که شرایطی که در این اسناد مستتر است مربوط است به سال‌های قبل از مشروطه و بدون شک کم و بیش مؤید شرایط کلی سایر نقاط کشور می‌باشد. نکتۀ قابل توجه فاصله‌ای است که بین خواسته‌های مشروطه‌خواهان و خواسته‌های مردم این سامان به چشم می‌خورد. در حالی که مشروطه‌خواهان در پی برقراری مجلس شورای ملی، تدوین قانون اساسی و دموکراسی بودند، در ولایات عده‌ای از مردم بر سر یک گاو نزاع می‌کردند یا بین دو طایفه کشته شوند. سؤالی که تداعی می‌شود این است که تا چه حد این شرایط باعث شدند که مشروطه از جهاتی ناموفق باشد. البته نمی‌توان اذعان کرد که لااقل یکی از علل ناموفقیت مشروطه گسست عمیق بین خواسته‌های مشروطه‌خواهان و شرایط رایج در کل کشور بود. در یک نتیجه‌گیری کلی به نظر می‌رسد که کشور ما در یک دور منحوس قرار گرفته بود. از طرفی اغتشاشات و ناامنی مجلی را بر آن می‌داشت که دولت را مورد حمله قرار دهد که باعث تضعیف آن و تعدی عثمانی می‌شد و چون دولت ضعیف بود، نه می‌توانست امنیت داخلی را تأمین کند و نه قدرت مقابله با عثمانی را داشت که به خوبی در این اسناد مشهود است.

فهرست مندرجات جلد اول:

مقدمه

اسناد سال 1321 ق

فهرست خلاصۀ اسناد

فهرست اعلام

فهرست مندرجات جلد دوم:

اسناد سال 1322 ق

اسناد سال 1323 ق

فهرست خلاصۀ اسناد

تصاویر

فهرست اعلام