معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

یکی از شروط داستایفسکی برای آفرینش انگارۀ یک ایده فهم عمیق اوست از سرشت گفتگویی اندیشۀ انسان و سرشت گفتگویی هر ایده‌ای. داستایفسکی می‌دانست که چگونه گسترۀ حیات ایده را آشکار کند، مشاهده کند و نیز نشان دهد. ایده در آگاهی فردی تک‌افتادۀ شخص نمی‌زید ـ اگر ایده در آگاهی فردی و تک‌افتاده بماند فاسد می‌شود و می‌میرد. ایده تنها آنجایی زنده می‌شود یا به عبارتی شکل می‌گیرد و پرورش می‌یابد و آنجایی بیان کلامی خود را بازمی‌آفریند و ایده‌هایی نو می‌زاید که وارد مناسبات گفتگویی راستینی با ایده‌های دیگران شود. اندیشۀ انسان تنها در آنجایی به اندیشۀ راستین مبدل می‌شود؛ یعنی یک ایده می‌شود که در تماسی زنده و استوار با اندیشۀ بیگانۀ دیگری باشد، اندیشه‌ای که در صدای کسی دیگر متجسد شده است؛ یعنی در آگاهی کسی دیگر که در گفتمان بیان می‌شود. در این نقطۀ تماس میان صدا ـ آگاهی‌هاست که ایده زاده می‌شود و زندگی می‌کند.

در این کتاب نویسنده در صدد برآمده که بی‌همتایی داستایفسکی را در مقام هنرمند نشان دهد، هنرمندی که فرم‌های نو تجسم هنری را پدید آورد و از این‌رو توانست وجوهی تازه از انسان و زندگی‌اش را طرح کند و به آن نگاهی بیندازد. توجه در این کتاب معطوف به آن موضع نو هنری بوده که باعث شد او بتواند به واسطۀ آن افق تجسم‌بخشی هنری را گسترش دهد، افقی که او را یاری داد انسان را از زاویۀ دید هنری متفاوتی نگاه کند.

داستایفسکی با این وجود که «سیر گفتگویی» نثر هنری اروپایی را ادامه داد، ژانری جدید در رمان آفرید؛ یعنی همان رمان چند صدایی که در این کتاب کوشیده شده ویژگی‌های نوآورانۀ آن روشن شود. نویسنده آفرینش رمان چندصدایی را گامی بزرگ، نه‌تنها در شکل‌گیری نثر رمان‌گرا، یعنی شکل‌گیری همۀ ژانر‌هایی که در مدار رمان رشد می‌کنند، بلکه همچنین گامی بلند در شکل‌گیری تفکر هنری بشر می‌داند. به نظر می‌رسد امروزه آدم می‌تواند به طور بی‌واسطه از تفکر هنری چندصدایی خاصی صحبت کند که از مرزهای رمان به مثابۀ ژانر فراتر می‌رود. این شیوۀ تفکر وجوهی از انسان را و بالاتر از همه وجوهی از آگاهی فکور انسان و پهنۀ گفتگویی وجود این آگاهی را بر ما مکشوف می‌کند، وجوهی که بازنمایی هنری از موضع تک‌گویه آنها را دربر نمی‌گیرد.

فصل اول به بررسی آرای موجود دربارۀ فرم هنری آثار داستایفسکی از زبان سایر منتقدان می‌پردازد. فارغ از مباحث طرح‌شده، این فصل از این نظر جالب توجه است که می‌توان موضع باختین را در برابر سایرینی دید که گاه حتی از منتقدان خود اویند. باختین که در این اثر از توانایی داستایفسکی در حفظ خودآیینی حتی کوچک‌ترین شخصیت‌هایش دفاع می‌کند، خود نیز در این فصل با این پرسش اخلاقی رویاروست که چگونه می‌توان و می‌بایست با صدای دیگری مواجه شد. فصل دوم دربارۀ قهرمان در آثار داستایفسکی است. قهرمانان او تا چه اندازه آزاد و خودآیین‌اند؟ چگونه ممکن است قهرمان از قید صدای مؤلف رها شود؟ چگونه این قهرمانان در رمان‌های داستایفسکی به «ایده‌پرداز» مبدل می‌شوند؟ در این فصل پرسش‌هایی از این دست مورد بررسی قرار می‌گیرند. فصل سوم دربارۀ ایده است. چطور داستایفسکی موفق می‌شود ایدۀ دیگری را بازنمایی کند و فاصلۀ خود را از آن حفظ کند؟ رویارویی ایده‌ها در آثار او چگونه رخ می‌دهد؟ شکل‌دهی به ایدۀ قهرمان و رمان چه ارتباطی با سرشت گفتگویی خود ایده و اندیشه دارد؟ به‌واسطۀ این سؤال‌ها باختین نشان می‌دهد که چگونه ایده نزد داستایفسکی از جانب مؤلف به قهرمان و سایر شخصیت‌ها تحمیل نمی‌شود. اینگونه است که در رمان‌های او شخصیت‌ها زیر نگاه آگاهی‌ای تک‌گویه به ادواتی برای طرح ایده تقلیل نمی‌یابند. تک‌تک آنها صاحب ایده‌اند و دست به قضاوت می‌زنند. در فصل چهارم باختین با استفاده از دانش ژرف خود دربارۀ تاریخ رمان و نثر به بحث و فحص درباب ژانرهایی در طول تاریخ می‌پردازد که همگی در سیر پیشروی رمان اروپایی به شکل‌گیری رمان داستایفسکیایی یاری رسانده‌اند. او کار را حتی از ژانر گفتگوی سقراطی و هجو منیپوسی آغاز می‌کند و بدین ترتیب تصویری روشنگر و پرجذبه از این پیشرفت نشان‌مان می‌دهد. در همین فصل به ویژگی‌های کارناوالی ادبیات داستایفسکی نیز اشاره می‌کند و مثال‌هایی بس باریک‌بینانه از آثار او می‌زند. در فصل پنج با آوردن مثال‌های بیشتر از آثار داستایفسکی و خاصه رمان‌های او سعی در آن دارد که ویژگی‌های گفتمان داستایفسکی را آشکار کند. باختین از این راه نشان می‌دهد گفتمان در داستایفسکی چگونه با گفتمان در آثار سایر نویسنده‌ها مانند تورگینف و تالستوی فرق می‌کند. چگونه صداها یکدیگر را قطع می‌کنند، در هم تداخل می‌کنند و ضعف‌های یکدیگر را نشان می‌دهند؛ اینکه چرا مرد زیرزمینی هم منتظر تأیید از سوی دیگری است هم از تأیید او بیزار است. در این کتاب درضمن مقدمه‌ای به قلم وین سی. بوث و دیباچه‌ای نوشتۀ کریل امرسون آمده است. دو ضمیمه از مسائل هنر داستایفسکی به انتهای کتاب پیوست شده است. فهرست اسامی خاص و آثار، همراه با توضیحات این اسامی و آثار نیز در انتهای کتاب آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجم فارسی

مقدمه

دیباچۀ ویراستار

یادداشت نویسنده

فصل اول: رمان چندصدایی داستایفسکی و بازتاب آن در ادبیات انتقادی

فصل دوم: قهرمان و موضع مؤلف در خصوص قهرمان در هنر داستایفسکی

فصل سوم: ایده در داستایفسکی

فصل چهارم: ویژگی‌های ژانر و ترکیب‌بندی پیرنگ در آثار داستایفسکی

فصل پنجم: گفتمان در داستایفسکی

نتیجه‌گیری

ضمایم

فهرست اسامی خاص و آثار

واژه‌نامه