معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

کتابخانۀ علامه محمد بن عبدالوهاب قزوینی یکی از پراهمیت‌ترین و نفیس‌ترین گنجینه‌های کتب ایران‌شناسی در ایران به شمار می‌رود که از تمام مراکزی که قزوینی به آنها دسترسی داشته فراهم آمده است. احتمالاً هستۀ اولیۀ این کتابخانه، کتاب‌های نه چندان پرشماری بوده که وی آنها را پیش از اقامت در اروپا برای خویش تهیه کرده است.او البته در طول حضور بیش از سه دهه‌ای خود در انگلستان، پاریس و آلمان، همیشه به یک اندازه قدرت خرید نداشت و در طول این سال‌ها، به سبب مشکلات اقتصادی و نداشتن دخلی مکفی، نمی‌توانست همۀ کتاب‌ها و منابع مورد احتیاج خویش را تهیه کند. منابع بسیاری وجود داشته که قزوینی آنها را خریداری کرده و بسیار بیش از آن را نتوانسته ابتیاع کند. باری آنچه او در عمر بابرکت و پربار خویش به دست آورده، و در حیات او نزد افراد به امانت نمانده و پس از درگذشتش از سرقت و مفقود شدن در امان مانده، اینک در کنار هم و به‌چینش و نظمی البته متفاوت از آنچه در قفسه‌های شخصی منزلش در پاریس چیده بوده، حفظ شده است و این اقبال کمی نیست که کتابخانه‌ای از پس سال‌ها فراز و فرود، با نظمی درخور باقی مانده باشد.

کتابخانۀ قزوینی اغلب شامل کتاب‌های چاپی (سربی و سنگی)، شماری کتاب خطی و چند کتاب عکسی (عکسبرداری‌شده از نسخه‌های اروپا و غیره) و برخی بروشورها و مجلات بوده است. کتاب‌های خطی و نیز نسخه‌های عکسی او اینک در مجموعۀ «اصلی» دانشکدۀ ادبیات تهران (محفوظ در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران) نگهداری می‌شود و همان است که در فهرستی که مرحوم دانش‌پژوه برای مجموعۀ اصلی دانشگدۀ ادبیات تهیه کرده است. اما کتب چاپی او، آن مقداری که سامان‌دهی شده و در سنوات پیشین مفقود نشده است، در کتابخانۀ دانشکدۀ ادبیات در مخزنی مجزا قرار داد. قزوینی جدا از ارتباط‌های دورادور با برخی کتابفروشان ایران، اغلب از اروپا کتاب می‌خرید و کتاب‌های مورد احتیاجش را از چند کتابفروشی مشهور مانند لورو (پاریس)، گوتنر (پاریس)، لوزاک (لندن) و هاراسویتز (لایپزیک) سفارش می‌داد. او همچنین با یوسف الیان سرکیس دمشقی که در مصر کتابفروشی معظمی داشت، دائماً در ارتباط بود و از طریق پست، عناوین مورد احتیاج خود را که بسیار ارزان‌تر از اروپا قابل خریداری بود به دست می‌آورد.

فهرست حاضر که قزوینی آن را به خواهش مجتبی مینوی جوان، طی دو سال و در فرصت‌های به‌دست آمده بین تیرماه 1308 تا خرداد 1310 تهیه کرده است، ابتدا بر روی کاغذ‌هایی بوده است که اطلاعات کتاب‌هایی را که به هر ترتیب در قفسه‌های منزل او در پاریس چیده شده بوده، در خود داشته است. قزوینی، نخست از آن کاغذ‌ها، یک لیست دیگری در دفتری جدا برمی‌دارد تا نظم اصلی کتابخانۀ خویش را همیشه در ذهن داشته باشد. سپس آن اوراق بر حسب حروف الفبا مرتب می‌شود و به دست صحاف می‌افتد تا آنها را در چهار جلد تجلید نماید؛ چهار جلدی که اینک، بهترین سند دربارۀ کتابخانۀ ملکی قزوینی تا خرداد 1310 است.

در چاپ این فهرست، پس از تصویربرداری از دفاتر فهرستی قزوینی در کتابخانۀ مرکزی به شماره‌های 5472 تا 5475، که معمولاً و نه البته همیشه، فقط در یک روی هر ورق نوشته دارد، تنها صفحاتی برای چاپ در نظر گرفته شده که حاوی مطلب و نوشته‌ای بوده است. این نوشته‌ها البته همیشه از یک دست و با یک جوهر نیست. برخی با مداد نوشته شده که حتی از روی اصل دفتر نیز به سختی قابل خواندن است. تنها راه حل، تنظیم نور صفحات به شکلی بوده که نوشته‌های مبهم مدادی را هم خوانا جلوه دهد. از حفظ رنگ طبیعی کاغذ‌ها صرف‌نظر شده و تغییراتی با نرم‌افزارهای تصحیح رنگ در کامپیوتر اعمال گردیده است تا حتی المقدور تمامی نوشته‌های مدادی و غیرمدادی کم رنگ نیز قابل خواندن باشد.