معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ناصرالدین‌شاه، پسر محمدشاه قاجار، از بطن ملک‌جهان خانم مهدعلیا، چهارمین پادشاه سلسلۀ قاجار است. او در ششم صفر سال 1247 ق. متولد شد؛ در یکشنبه هجدهم شوال سال 1264 ق. بر تخت سلطنت نشست و پس از نزدیک به 50 سال سلطنت، در روز جمعه هفدهم ذی قعدۀ سال 1313 ق. به تیر اسلحۀ میرزامحمد رضا نام دست‌فروش به قتل رسید.

ناصرالدین شاه از دوران نوجوانی، به ثبت وقایع روزانۀ خود اقدام ورزیده است و علاوه بر ثبت مطالب روزانه، به هنرهای تزئینی همچون نقاشی (سیاه‌قلم و آب‌رنگی)، خوشنویسی، شعر و بالاخره هنر عکاسی علاقه‌ای وافر داشته و در هر کدام از این رشته‌ها به حد کمال رسیده است. اما شاید بتوان گفت، بهترین هنر او، همین ثبت وقایع یومیه بوده که به این وسیله یکی از غنی‌ترین منابع جهت بررسی وقایع و حوادث آن عصر را در اختیار نسل بعد از خود قرار داده است. او این هنر را تا اندکی پیش از مرگ فراموش نکرد و بر این امر استمرار و استقامت ورزیده است.

اگر بنا باشد ویژگی‌های هر یک از افراد شاخص را در یکی دو کلمه خلاصه و بیان کنیم، بی‌شک باید ناصرالدین شاه را «پادشاه خاطره‌نویس» بنامیم. او بیش از همه پادشاهان ایران، یادداشت‌ها، کتاب‌ها، خاطرات، سفرنامه، [سیاه‌مشق، طراحی و سیاه‌قلم] و دیوان شعر از خود به یادگار گذاشته است. هر چند که تعدادی از اینها و شاید بیشتر نوشته‌های اصلی او تاکنون به چاپ نرسیده و معروف همه نیست. آنچه این پادشاه پرنویس را ـ در زمینۀ خاطره و خاطره‌نویسی ـ از بسیاری از دیگر اسلافش متمایز می‌سازد، آن است که وی شأن خود را به عنوان یک خاطره‌نگار، فراتر از واسطه‌ای صرف، به جهت بیان مشهودات و مسموعات خود دانسته و به ارائۀ تجربیات بکر و دست اول و همچنین مشاهدات زندگی خویش ـ و صد البته متأثر از جایگاه و موقعیت سیاسی، تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خود ـ پرداخته و با بهره‌گیری از ذهنی پویا و قلمی توانا با هوشیاری و دقت نظر عالی این آثار ارزشمند را برای ماندگاری در تاریخ ساخته و پرداخته است.

ساده‌نویسی و سبک صریح و صمیمانه در نوشته‌های او و عدم تأکید بر لفاظی و عبارت‌پردازی و همچنین تبعیت نکردن از نثر معمول و متداول زمانه ـ یعنی همان نثر مصنوع و پرتکلفی که آداب و سنن منشیانۀ درباری آن را شکل داده بود ـ از دلایل مهم استقبال خوانندگان از روزنامه‌های خاطرات ناصرالدین شاه است.

صفحات 1 تا 153 این کتاب، حاصل استنساخ صفحات 591 تا 699 از آلبوم شمارۀ 97 از مجموعه آلبوم‌های بیوتات است که در بخش اسناد خطی سازمان اسناد ملی ایران و تحت شمارۀ 7226/295 بایگانی گردیده است. این آلبوم به قطع رحلی بزرگ است و متضمن 694 صفحه می‌باشد که به شرح وقایع روزانۀ ناصر‌الدین شاه، از تاریخ چهاردهم محرم 1279 تا سیزدهم جمادی‌الثانی 1285 ق. اختصاص دارد و در دو صفحۀ اول، کسی از منشیان دربار فهرست خوبی برای آن فراهم کرده است. برخی فصل‌ها با صفحات مذهب و داری سرلوح زرین آغاز می‌گردد. این مجلد با سفرنامۀ شهرستانک که در محرم سال 1279 ق. رخ داده آغاز شده است و با شرح وقایع روزانۀ وی در سلطنت‌آباد در تاریخ جمادی‌الثانی سال 1285 ق. به پایان رسیده است. از صفحه 155 تا انتهای این کتاب، حاصل بازخوانی صفحات 1 تا 197 از آلبوم شمارۀ 95 از مجموعۀ فوق‌الذکر می‌باشد.

در این کتاب مطالب اختصاص دارد به شرح وقایع پس از بازگشت از سفر اول خراسان، در جمادی‌‌الثانی سال 1284 ق تا پنجم صفر سال 1287 ق. بخش‌های فراوانی از این کتاب به شرح وقایع روزانه می‌پردازد، از قبیل شکار و تفرج در کوه‌ها و مناطق اطراف طهران، دوشان‌تپه و جاجرود، شکارگاه کن، شمیرانات، شاه‌عبدالعظیم و غیره. از صفحۀ 27 کتاب به شرح کامل و بسیط سفر ناصرالدین‌شاه به شهر قم و شکارگاه مسیله اختصاص یافته است. پس از بازگشت از سفر قم، از صفحه 77 کتاب، سفر ییلاقی ناصرالدین‌شاه آغاز می‌شود. در این سفر شاه ابتدا به لار غزیمت کرده و به ترتیب با گذر از اوشان، شهرستانک، گچه‌سر، آزادبر، دونا، مکارود، کلاردشت، هزارچم، سیاه‌بیشه، میدانک، گله‌کیله، سلطنت‌آباد، گل‌هندوک، امامه، دوشان‌تپه، نهایتاً در تاریخ دوم رجب 1285 ق (صفحه 164) به دارالخلافه باز می‌گردد.

صفحات 164 تا 267 کتاب، به وقایع مربوط به دارالخلافه، سیر و سیاحت و شکار در اطراف طهران از قبیل دوشان‌تپه، جاجرود، حصارامیر، قصر قاجار، نیاوران اختصاص یافته است.

از صفحۀ 268 کتاب، ناصر‌الدین‌ شاه مجدداً به قصد سفر ییلاقی، تفرج و شکار به عزم لار، کجور و نور از نیاوران خارج و پس از عبور از لار، بلده نور، نور، یوش، کجور، دونا، گچه‌سر، دوآب، شهرستانک، آهار، جاجرود، سلطنت‌آباد، عباس آباد، دوشان‌تپه، در تاریخ یکشنبه 11 شهر رجب 1286 ق. (ص 351) با لباس رسمی از قبیل سرداری لعل و زمرد، آپلیت، جقّه و غیره، در معیت نقاره‌خانه و زنبورک‌خانه به طور رسمی وارد شهر طهران شده و از طریق خیابان شمس‌العماره و جبّه‌خانه به میدان ارک و از آنجا داخل دیوانخانۀ تخت‌مرمر شده و با حضور کل اعیان و اشراف شهر در تالار تخت مرمر به سلام می‌نشیند.

مطالب صفحات 352 تا 391 این کتاب اختصاص دارد به وقایع روزانه و سیر و ساحت و شکار در اطراف و اکناف طهران، از قبیل دوشان‌تپه، جاجرود، زیارت حضرت‌عبدالعظیم و غیره.

از صفحۀ 391 کتاب، سفر ناصرالدین‌شاه به ایالت گیلان شروع شده و تا صفحۀ 463 کتاب به شرح وقایع مربوط به این سفر اختصاص یافته است. سفر از تاریخ یکشنبه بیستم شهر شوال 1286 ق که مصادف با اواخر دی ماه است آغاز می‌شود و در تاریخ پانزدهم ذی‌حجۀ همان سال به اختتام می‌رسد. این بخش از کتاب، در سال‌های بسیار دور توسط زنده‌یاد استاد منوچهر ستوده با عنوان روزنامۀ سفر گیلان به چاپ رسیده است. البته همان‌طور که مرحوم ستوده در مقدمۀ کتاب ذکر فرموده‌اند کتاب مذکور از روی متن سفرنامۀ شاه که در روزنامۀ ایران در دورۀ ناصری به چاپ رسیده اقتباس شده است. علاوه بر مقدمۀ کتاب، فهرست جامع، شرح اصطلاحات شکار و بخش تصاویر نیز توسط ایشان برای کتاب تهیه شده است. تفاوت عمده‌ای بین این کتاب و کتاب مورد اشاره وجود دارد، زیرا با توجه به سانسور و حذف مطالب شخصی شاه در روزنامۀ دولتی، جهت عدم دسترسی عوام جامعه به این مطالب، این جرح و تعدیل‌ها و اختلافات مابین دو نسخه منطقی می‌باشد.

از صفحه 463 تا انتهای کتاب، به شرح وقایع مربوط به دارالخلافه اختصاص یافته است. در این زمان ناصرالدین‌شاه تدارک سفر به عتبات عالیات را می‌دیده است که خیلی زود، و با آماده شدن شرایط سفر، صورت تحقق به خود گرفته است.