معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

تاریخ‌نگاری محلی، یکی از گونه‌های مهم تاریخ‌نگاری ایران در دوره اسلامی به شمار می‌آید. تاریخ‌های محلی در کنار تاریخ عمومی، سلسله‌ای یا دودمانی، تک‌نگاری، تاریخ‌نگاری منظوم و دیگر گونه‌های تاریخ‌نویسی مانند سفرنامه‌نویسی، خاطره‌نویسی و وقایع‌نگاری، شرح حال‌نویسی، مراسلات، منشآت و اسناد دیوانی و نوشته‌هایی درباره تشکیلات دیوانی، شاخه‌های تاریخ‌نویسی ایرانی را شکل می‌دهند.

این سبک تاریخ‌نویسی از سده سوم هجری به بعد کاملاً رواج داشته و در دوره‌های بعد نیز تداوم یافته است. مورخان ایرانی، آثاری متعدد در این‌باره پدید آورده‌اند که با وجود در دست‌نبودن آنها، برخی از این تواریخ برجای مانده است. تاریخ محلی که از آن به تاریخ منطقه‌ای، شهرستانی، تاریخ ولایات و حتی تاریخ اجتماعی تعبیر می‌شود، با انگیزه‌هایی گوناگون همچون حب وطن، تفاخر محلی، خواست و تشویق حکومتگران محلی، علاقۀ شخصی و یادگار گذاشتن اثری از خود برای عبرت دیگران و اهدافی اینچنین، غالبا توسط مورخان بومی و محلی، برای نشان دادن جایگاه یک منطقه یا شهر در دوره‌ای ویژه یا دوره‌های تاریخی به نگارش درآمده‌اند. اینگونه تاریخ‌نویسی، زیرگونه‌هایی متعدد را دربرمی‌گیرد؛ زیست‌بوم‌نگاری (تاریخ و جغرافیای یک مکان، شهر و منطقه خاص ـ شهرشناسی)، نام‌نگاری محلی (طبقات رجال و تراجم احوال یک ناحیه)، زمان‌نگاری محلی (تاریخ فرمانروایان و امرا و حکومت‌های محلی)، فتوح‌نگاری شهرها، مزارنویسی یا مزارات (عرفا و صوفیان)، یادداشت‌نویسی (درباره اوضاع یک شهر)، سفرنامه‌نویسی (در مسافرت به یک شهر یا ناحیه)، ایل‌پژوهی (تاریخ ایلات و طوایف یک ناحیه) از آن جمله‌اند.

یکی از این تاریخ‌نگاری‌های محلی کتاب ارزشمند تذکره سعیدیه یا تاریخ میرحسن‌خان است. تذکرۀ سعیدیه یا تاریخ خانوادۀ میر عباسقلی‌خان و میر قره‌خان نوشتۀ سعید بن کاظم بیگ برادگاهی لنکرانی است. این کتاب در سال‌های 7ـ1286 هـ.ق نوشته شده و دربارۀ تاریخ، جغرافیا، جامعه‌شناسی، سرگذشت برخی از دانشمندان و ... منطقۀ نمین، ویلکیج، تالش، مغان و ... است. این اثر دربارۀ بسیاری از نقاط همچون لنکران، آستارا، اسالم، کرگانرود، ویلکیج، مین، زووند، دریغ، اجارود، دشتوند، اولوف، مغان و بالارود به تفصیل سخن گفته و با وجود اینکه مختص به منطقۀ تالش می‌باشد، در این کتاب می‌توان به اطلاعات مفصل و با ارزشی دربارۀ دیگر مناطقی که در ارتباط با تالش بوده‌اند نیز دست یافت.

نویسندۀ تذکرۀ سعیدیه خود را سعید بن کاظم بیگ‌برادگاهی الاصل لنکرانی المکسن معرفی کرده است. از زندگانی مؤلف اطلاع اندکی در دست است. با این حال از فواصل نوشته‌های سعید بن کاظم بیگ میتوان دریافت که در سال 1239 هـ.ق در نزد معلمی به نام «ملا آقا سالیانی» کسب علم نموده و پس از آن در سال‌های 7ـ1245 هـ.ق در هنگامی که قحطی آب در لنکران اتفاق افتاده بود از طرف روسیه، مأمور نظارت بر آبرسانی و میرابی مزارع بوده است. سعید بن کاظم‌بیگ در نوشته‌هایش، خود را معلم دبستان شاهی لنکران معرفی کرده است که این مطلب حاکی از تحصیلات بالای وی دارد. نویسنده، تاریخ آغاز نگارش کتاب را نیز سال 1286 هـ. ق مقارن با سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و 44 سال پس از جدا شدن ایالت‌های شمالی ایران پس از معاهدۀ ترکمانچای نوشته شده است و اطلاعات خوبی دربارۀ تاریخ و جغرافیا و رجال‌شناسی تالش، نمین، ویلکیج، مغان و بخش‌های جدا شده از ایران می‌دهد. همچنین در بخش معرفی رجال، اطلاعات ارزشمند و دست اولی دربارۀ رجال معاصر با نویسنده دارد و از وضع بد اقتصادی و خرابی لنکران، سوء‌رفتار و عملکرد روس‌ها در منطقه، تعداد خانوار و دخل و خرج منطقه سخن به میان می‌آورد که در منابع دیگر یافت نمی‌شود. نویسنده شرح کاملی از حوادث منطقه آورده است و کتاب، حاوی شرح حال خوانین و علمای منطقۀ تالش، نمین، ویلکیج، مغان و بخش‌های جدا شدۀ از ایران می‌باشد.

کتاب تذکرۀ سعیدیه که یکی از کتاب‌های تاریخی ـ جغرافیایی محلی است در شش مطلب و یک خاتمه نگارش یافته است. مطلب اول در اینکه: لنکران چه کلمه‌است و به چه معنی است آیا شهر می‌نامیده‌اند یا قصبه؟ مطلب دوم: طالش یا تالش است و وجه تسمیۀ آن؛ مطلب سوم: حدود طالش؛ مطلب چهارم: دفع تحقیر و تقبیح مکان و آب و هوا به دلایل؛ مطلب پنجم: انفاس مقدسه آنجا و کرامات آنها؛ مطلب ششم: صادرات احوال صاحبان هنر. خاتمه در اینکه در بوته‌سر آستارا دو باب روضع مقبرۀ قدیمه در پهلوی یکدیگر هست یکی از سید جمال‌الدین استاد شیخ زاهد گیلانی دومی مقبره اسپهبد شاه که در آنجا سنگ سوماق نهاده شده و یکپارچه سنگ مرمر است. همچنین در فصل پنجم آن سرگذشت دانمشندان مختلفی آمده است که دارای ارزش بسیار است.

نسخۀ تذکرۀ سعیدیه به شماره ثبت 1675 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی با عنوان تذکرۀ سعیدیه یا تاریخ میرحسن‌خان است که نسخۀ اصلی این کتاب می‌باشد. نسخۀ دیگری با عنوان جواهرنامۀ لنکران به شمارۀ ثبت Bـ 3049 در انیستیتو نسخ خطی محمد فضولی باکو موجود است که در واقع، خلاصۀ شدۀ کتاب تذکرۀ سعیدیه می‌باشد. بنابراین در این تصحیح، نسخۀ تذکرۀ سعیدیه بصورت نسخۀ اصلی قرار داده شده و نسخۀ جواهرنامۀ لنکران نیز به صورت مقایسه‌ای مورد استفاده قرار گرفته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمه

مطلب اول: لنکران

مطلب دویم: در بین اسم طالش و وجه تسمیۀ آن

مطلب سیم: در حدود قدیم طالش

مطلب چهارم: در باب آب و هوا و مکان این والا است

مطلب ششم: در ذکر اسامی چندی از ارباب هنر فتوت و موارد احوال آنها است

ضمایم