معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شرف‌الدین (یا شهاب‌الدین) عبدالله بن فضل‌الله بن ابی نعیم بن روزبه الشیرازی (663ـ730ق)، مشهور به وصاف‌الحضره و متخلص به وصّاف و شرف، تاریخ‌نگار، سراینده و دانشور پرآوازۀ عهد ایلخانان فارس در نیمۀ سدۀ 7 و نیمۀ نخست سدۀ 8 ق است. پدرش، عز‌الدین فضل‌الله از کارگزاران دولتی ایلخانان فارس بود، که در سال 698 ق در قحطی فارس درگذشت. شهاب‌الدین پس از کسب تحصیل در زادگاهش (شیراز) بعد از مرگ پدر، در شمار عمّال دولت ایلخانان فارس درآمد و از حمایت بی‌دریغ خواجه صدرالدین احمد خالدی زنجانی نایب امیرطغاجار (درگذشتۀ 697 ق)، حاکم فارس بهره‌مند شد. سپس برای ارتباط با خاندان خواجه رشید‌الدین فضل‌الله و سعد‌لدین محمد ساوجی در عهد غازان‌خان و اولجایتو به دربار آنان راه یافت و با تقدیم کتاب گرانسنگ خویش، تجزیۀ‌الامصار و تزجیۀ‌العصار معروف به تاریخ وصّاف به این دو دولتمرد ایلخانی مورد عنایت قرار گرفت.

وصّاف افزون بر این اثر گرانمایۀ خود، چند رسالۀ مستقل کوتاهی را نیز به رشتۀ تألیف و تصنیف کشیده، که برخی از آنها در تاریخ وصّاف مندرج است با عناوین: 1. رسالۀ مدرسۀ سیّار؛ 2. رسالۀ تصانیف خدایگانی؛ 3. رسالۀ تکشمشی؛ 4. رسالۀ مقالت گوی و چوگان؛ 5. رسالۀ بینش در آفرینش؛ 6. رسالۀ عرض جبّه و تهنیۀ‌العید؛ 7. اصول علم بیان؛ 8. رسالۀ تشبیهیۀ؛ 9. رسالۀ ثلجیّه؛ 10. رسالۀ الشّکور. عنوان سه رسالۀ دیگر وی نیز به نام‌های مناظرۀ شمشیر و قلم، نرد و شطرنج و بدیع‌الرّبیع مستقلاً در فهرست نسخ خطی ثبت شده و تاکنون دو رسالۀ اخبر ناشناخته مانده است.

وصّاف شاعری توانا بوده و نمونه‌ها و نمودارهایی از شعر او در آثارش از جمله تاریخ وصاف و دیگر رسائل او ثبت شده است و مجموعه‌ای ناقص از سروده‌های او به شمارۀ 252 ج در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران محفوظ است و نسخه‌ای نیز با عنوان دیوان منشی به شمارۀ 7507 مشتمل بر غزلیات و قصاید و ترجیع‌بند عرفانی وصّافی است که در کتابخانۀ دانشگاه تهران نگهداری می‌شود.

بدیع‌الرّبیع رساله‌ای است که ظاهراً وصّاف در اوضاع نابسامان و آشفتۀ دوران ایلخانی فارس نوشته است و پیش از مقبولیت در محضر غازان‌خان، در حالی که «در محنت‌آشیان تنهایی و اندوهکدۀ جدایی، مست دُرد دَرد شوق و خراب شراب ناب عشق اقتاده، از کربت غربت و حُرقت فرقت و سورت هجرت مروارید اشک حسرت از صدف دیده می‌باریده» و جز گوش گردون کسی را از فغان و نالۀ او خبری نبوده، نوشته و آن را به احمد الخالدی، وزیر گیخاتوخان و نایب امیر طغاجار، تقدیم کرده است. وصافّ در این رساله، در نهایت حیرت، از عالم طبیعت و رفتارها و عکس‌العمل‌های غیرمعمول اطرافیان ـ که بیشتر در پوشش کنایه و اشاره به آنها پرداخته ـ از بیدادگری‌ها و ستمگری‌های دوران و از بی‌نظمی و آشفتگی‌هایی که حتی بر افلاک و افلاکیان سرایت کرده و رشتۀ نظم آنها را نیز مثل افکار و اندیشه‌هایش برهم ریخته و بر وفق مراد و خواستۀ او نمی‌گردیده، ناله سر داده و با بلبلی دربارۀ عالم مجازی و صوری و حقیقی به بحث و جدل برخاسته، که این مباحثه سرانجام پس از فراز و نشیب فراوان به مدح و ستایش صدر جهان، احمد خالدی زنجانی منجر شده است.

شرف‌الدین این رساله را نیز مثل دیگر آثار شناخته شدۀ خویش با زبان و نثری متکلفانه و مصنوع و با استشهاد به آیات قرآنی و احادیث نبوی و استناد به اشعار پارسی و تازی و مزین به انواع آرایه‌های ادبی نوشته است. وصاف، اشعاری نیز از خود با تخلّص «شرف» آورده که می‌تواند در تکیمل سروده‌های باقی‌ماندۀ از او به کار آید.

داستان نرد و شطرنج و بازی آن بین اقوام مختلف جامعۀ بشری از قدمت طولانی برخوردار است، به‌ویژه آنکه در مشرق‌زمین، خاستگاه این دو بازی را ایران، هند و چین می‌دانند. درباره واضعان و پیشنیۀ این دو علم، اختلاف نظرهایی است و دربارۀ آن، کتاب‌ها و رسالات و مقالات مبسوطی ارائه شده است. اما همین قدر کافی است اشاره شود که بعضی واضع شطرنج را صهصهۀ‌بن داهر هندی می‌دانند و برخی نیز حکیم لجلاج را. فردوسی شاعر در شاهنامه، تاریخ اختراع و واضعان این دو بازی را در ابیاتی به نظم کشیده است. اگر چه در دو متن پهلوی ماتیکان چترنگ و چارشن شترنگ، دربارۀ شطرنج و تخته نرد بحث‌هایی شده، که متن اخیر توسط استاد ملک‌الشعرای بهار به فارسی ترجمه شده و در کتابی تحت عنوان ترجمۀ چند متن پهلوی به چاپ رسیده است.

کهن‌ترین اثری که دربارۀ واژۀ شطرنج بحث شده، کارنامۀ اردشیر بابکان به زبان پهلوی است و قدیمی‌ترین تخته نرد در جهان را نیز از آن سومریان دانسته‌اند که در شهر اور پیدا شده است. بعد از اسلام نیز در بسیاری از آثار دانشوران ایرانی به بازی نرد و شطرنج و به اصطلاحات آن دو، اشاراتی شده است که گاهی داستان آنها به مقایسه و مقابله و پیکار و مناظره منجر شده یا زمانی رنگ و مفاهیم عرفانی و نمادین به خود گرفته است.

رسالۀ حکایت نرد و شطرنج، دومین اثر در این کتاب از عبدالله بن فضل‌الله بن ابی نعیم شیرازی «وصاف‌الحضره» است که آن را نیز همچون رسالۀ بدیع‌الربیع، به نام صدر جهان، احمد خالدی زنجانی آراسته است. وصاف در این رساله، ضمن هنرنمایی خود در بازی نرد و شطرنج و بیان اصطلاحات رایج این دو بازی در آن زمان، به استقبال و رواج آن در دربار ایلخانان مغول، به‌ویژه گیخاتوخان و وزیرش خالدی زنجانی اشاره کرده است.

حکایت نرد و شطرنج به حیث اشتمال بر اصطلاحات این دو بازی، بسیار قابل توجه است و سابقۀ تاریخی اینگونه لعب‌ها را در دورۀ ایلخانی روشن می‌نماید. توجه به این بازی‌ها چنان بوده که نه‌تنها بین عوام، بلکه در دستگاه حکومت نیز رایج بوده است. یکی از وجوه اهمیت این رساله، وجود سروده‌هایی از خود وصّاف با تخلّص «شرف» است و می‌تواند در مجموعه اشعار او ثبت شود. وصاف در پردازش این رساله، تکلف‌های زبانی و بیانی را به کار بسته و از تصویرهای بلاغی، اصطلاحات علوم، واژگان و ترکیبات عربی، آیات، احادیث و روایات، امثال و حکم و ... بهره جسته است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه مصحح

اشعار وصاف

دربارۀ بدیع‌الربیع

دست‌نویس‌های بدیع‌الربیع

متن رسالۀ بدیع‌الربیع

تعلیقات بدیع‌الربیع

حکایت نرد و شطرنج

دربارۀ حکایت نرد و شطرنج

دست‌نویس‌های حکایت نرد و شطرنج

متن حکایت نرد و شطرنج

تعلیقات حکایت نرد و شطرنج

تصاویر دست‌نویس‌ها

نمایه‌ها

آیات و احادیث

امثال و حکم و اقوال بزرگان

جملات و عبارات عربی

اشعار عربی

نمایۀ عام (نام‌ها، خاندان‌ها، نسبت‌ها و جای‌ها)

اشعار فارسی

واژگان و ترکیبات

صوربلاغی

اصطلاحات نرد و شطرنج

اصطلاحات و واژگان علمی

ابزارهای نبرد

اقشمه و عطریات

احجار کریمه

درختان، گل‌ها و گیاهان

جانوران

کتابنامه