معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

ادبیات هر سرزمینی آکنده از قصه‌ها و افسانه‌های شنیدنی است؛ افسانه‌هایی که هر یک حاکی از سیر اندیشه‌ها، باورها و تجربه‌های مردمان اعصار دورند و به مثابۀ آیینه‌های تمام‌نمای فرهنگ و تمدن اقوام و ملل قلمداد می‌شوند؛ آیینه‌هایی که نه‌تنها غبار نمی‌گیرند، بلکه همواره روشنگر سایه‌های غبارآلود تاریخ در پیش چشم مخاطبان بوده‌اند و ابعاد ناپیدای تاریخ تمدن را به روشنی انعکاس می‌دهند.

گاه، در میان افسانه‌ها و قصه‌های مشهور ادبیات جهان، از نظر کاربرد مضامین، صورت و ساختار، شباهت‌های درخور توجهی به چشم می‌خورد. این امر غیر از اقتباس نویسندگان از یکدیگر یا برداشت‌هایی از یک الگوی مشترک، مسلماً می‌تواند گویای قرابت و نزدیکی فرهنگ‌ها و باورهای عامیانه‌ای باشد که در سرزمین‌های خاستگاه آن آثار رایج بوده است.

در این میان «افسانه‌های تمثیلی حیوانات» بخش عمده‌ای را به خود اختصاص داده‌اند. این قسم از افسانه‌ها، از دیرباز و در تاریکی‌های تاریخ تمدن بشری، به دایرۀ تفکرات انسان راه یافته و تاکنون نیز جایگاه خود را حفظ کرده‌اند، زیرا ارتباط انسان با حیوانات از بدو تاریخ آغاز شده است. این ارتباط بسیار ساده حتی باعث شده انسان نگرشی خاص به حیوانات پیدا کند و گذشته و آیندۀ خود را بخشی از حیات این موجودات قلمداد کند. بدین ترتیب، زمینه‌ای برای شکل‌گیری عقیدۀ «تناسخ» و باور به حلول روح انسان در حیوانات و بسیاری از اندیشه‌های خرافی دربارۀ حیوانات فراهم شود. پس بی‌تردید، انسانی که همواره با جانوران تعامل داشته و برای بقای خویش به آنها وابسته بوده است، از این موجودات، به‌منزلۀ ملموس‌ترین ایده‌ها، در خلق افسانه‌هایی جذاب و خواندنی الهام می‌گیرد و این امر به خلق آثار بسیاری در قالب افسانه‌های حیوانات منجر می‌شود.

در عموم این افسانه‌ها، که با شخصیت‌بخشی به حیوانات آنها را به شکل موجوداتی با خصایص کاملاً انسانی معرفی می‌کند، زبان تمثیلی غیر جد و به عبارتی زبان «طنز» غیرمستقیمی به کار رفته است تا حیوانات را به‌منزلۀ کاریکاتوری از انسان، با همۀ خصایص بد و خوب انسانی، به نمایش درآورد و به این وسیله به نقد و نکوهش غیرمستقیم رذایل اخلاقی و تناقضات موجود در جوامع بپردازد. به عبارتی، طنز، با خاصیت تیغ جراحی، زخم‌های عفونی روح بشر را می‌شکافد و منشأ دردهای معنوی انسان را به رخ می‌کشد و با این شیوه، به حکم همیشگی خود، در اصلاح جامعه یاری می‌رساند. این شگرد ویژگیِ مشترک بسیاری از آثار ادبی جهان در مقولۀ افسانه‌های حیوانات به شمار می‌آید. بررسی شگردهای به کار رفته در طنز این حکایات، راه‌های تازه‌ای را در مسیر رمزگشایی از ابعاد هنری آثاری از این دست پیش روی مخاطبان قرار می‌دهد.

در فصل نخست با معرفی خنده و انواع آن، یکی از عوامل ایجاد خنده، یعنی شوخ‌طبعی بررسی شده است. شوخ طبعی در قالب انواع سخن غیر جد، در شاخه‌‌های طنز و هزل و هجو شکل می گیرد. البته کمدی نیز در قالب نمایش‌نامه از کاربرد سخنان غیرجد بهره برده است. طنز به واسطۀ اهداف والایی که دارد، برترین شاخه از سخنان غیرجد شمرده می‌شود. برخلاف سایر اقسام شوخ‌طبعی، اهداف طنز اصلاح‌گرانه و نوع‌دوستانه است. ازمهم‌ترین ابزارهای ایجاد طنز کاربرد بیانی غیرمستقیم و کنایی با در نظر گرفتن تناقض‌های هنری دانسته شده است؛ به شکلی که طنز به این شیوه حامل پیامی اخلاقی و انتقادی نیز باشد. البته در میان شگردهای برتر طنز، شیوۀ تحقیر و حیوان‌نمایی بسیار درخور توجه است.

با مروری بر فصل دوم این نتیجه حاصل می‌شود که ادبیات عامیانه در تقسیمات خود شامل قصه‌ها و افسانه‌ها می‌شود و یکی از زیرشاخه‌های افسانه نیز «افسانه‌های حیوانات» است. افسانه‌های حیوانات، به واسطۀ کاربرد زبان تمثیلی، گونه‌ای از انواع تمثیل شمرده می‌شود که در غرب به عنوان «فابل» شناخته می‌شوند. تمثیل فابل در سراسر جهان قدمت زیادی دارد و کهن‌ترین فابل‌ها را به سرزمین‌های یونان باستان و هند نسبت می‌دهند. در یونان، افسانه‌های ازوپ و در هند پنجاتنترا از نمونه‌های مشهور فابل محسوب می‌شود. همچنین در این فصل از میان مقلدان برتر افسانه‌های ازوپ و کلیله و دمنه، به لافونتن، فابل‌نویس مشهور فرانسوی و کریلوف روسی و فابل‌نویسان دیگری از سراسر جهان پرداخته شده است.

در فصل سوم به بررسی طنز، یکی از وجوه هنری حکایت‌های حیوانات پرداخته شده است. همچنین با معرفی متل، به‌منزلۀ یکی از اقسام حکایت‌های طنز‌گونۀ حیوانات، ابزارهای طنز در حکایت‌های حیوانات بررسی شده است. در ادامه به معرفی نمونه‌های برجسته‌ای از حکایت‌های طنزآمیز حیوانات پرداخته شده است. در ادبیات پهلوی، درخت آسوریک معرفی شده و در ادبیات کهن فارسی نیز به نمونه‌هایی از آثار برگزیدۀ ادبی ـ همچون آثار عبید زاکانی و سعدی و مولوی اشاره شده و «موش و گربۀ» عبید زاکانی یکی از شاهکارهای این عرصه معرفی شده است. در ادبیات معاصر نیز ضمن معرفی برخی آثار به مناظرۀ طنزگونۀ «سگ و گرگ»، در میان قطعات اشعار پروین اعتصامی پرداخته شده است. در ادبیات غرب با اشاره به برترین‌های این عرصه یکی از این آثار معروف (قلعۀ حیوانات جورج اورول) معرفی شده و در پایان نیز برای زمینه‌سازی مباحث آینده به برخی از پیشینه‌های تاریخی و اجتماعی شکل‌گیری طنز در حکایت‌های حیوانات، در افسانه‌های ازوپ و کلیله و دمنه اشاره شده است.

در فصل چهارم به بررسی طنز در کلیله و دمنه و افسانه‌های ازوپ پرداخته شده است و خلاصۀ حکایات کلیه و دمنه و تحلیل طنز در آن حکایات آورده شده است. و در پایان این فصل خلاصۀ افسانه‌های ازوپ و تحلیل طنز در آنها بیان شده است.

در آخرین فصل این کتاب شباهت‌های کلی دو اثر کلیله و دمنه و افسانه های ازوپ و تفاوت‌های کلی این دو اثر بررسی شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

پیشینۀ پژوهش

فصل نخست: طبقه‌بندی سخن غیر جد

فصل دوم: قصه، افسانه و تمثیل حیوانات

فصل سوم: طنز در افسانه‌های حیوانات

فصل چهارم: بررسی طنز در افسانه‌های ازوپ و حکایات کلیله و دمنه

فصل پنجم: بررسی تطبیقی کلیله و دمنه و افسانه‌های ازوپ

نتیجه‌گیری

کتاب‌نامه