معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

از اوایل قرن نوزدهم انحطاط فزاینده ایران از درون و روابط عظیم و رو به گسترش آن با غرب، در ایران بسی بیشتر از امپراتوری عثمانی و مصر به تقویت فرآیند دوقلوی تقلید و تغییر منجر شد. غرب هم الگوی تقلید ایران به شمار می‌رفت و هم قوای تغییر آن را فراهم می‌نمود. به نظر می‌رسد نقش مرکزی در این فرآیند را «نظام آموزشی» بر عهده داشته است که هم تسهیل‌کننده و نمونۀ شاخص این فرآیند بوده و هم به عنوان یک عامل، فاعل تغییر محسوب می‌شده است. برای تحلیل نقش آموزش در ساختن ایران مدرن، در این کتاب سهم آموزش در کل فرآیند تغییرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در دو سدۀ اخیر، از زمانی که کشور برای اولین بار در معرض مدارس غربی قرار گرفت بررسی می‌شود.

کتاب «نظام آموزشی و ساختن ایران مدرن» نوشته دیوید مناشری یکی از ایران‌شناسان مطرح غربی است که در سال 1992 توسط انتشارات دانشگاه کرنل چاپ شده است. به باور بسیاری از کارشناسانی که این کتاب را در مجلات معتبر نقد و ارزیابی کرده‌اند، این کتاب جامع‌ترین و مهم‌ترین کتابی است که در حوزه تاریخ آموزش کشور ایران نگاشته شده است. مناشری آن‌طور که خود می‌گوید بیش از پانزده سال را ـ پیش از اولین سفر خود به ایران در 1353 تا انتشار کتاب در 1371 ـ صرف تحقیق و تدوین این کتاب کرده است و در تدوین آن از منابع و اسناد دست‌اول، صدها مصاحبه حضوری با صاحب‌نظران، سیاست‌گذاران، مدیران و استادان متنفذ در رژیم پهلوی و همین‌طور اغلب آثار مهمی که تا آن تاریخ در تحلیل آموزش جدید ایرانی و نقش آن در تحولات تاریخ جدید ایران به فارسی و انگلیسی نوشته شده بود، بهره برده است.

مهم‌ترین امتیاز این کتاب در رویکرد آن است که آموزش جدید را به‌عنوان اهرم اصلی، موتور محرک و مهم‌ترین ابزار مدرنیزاسیون ایران ـ به عنوان یک برنامه کلان تاریخی، فلسفی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در دو سده اخیر ـ معرفی کرده است. نویسنده به‌خوبی توانسته نفوذ گام‌به‌گام آموزش جدید (غربی) در نظام اجتماعی سنتی دوره قاجار و نقش آن در تغییر تدریجی نظام ایران قدیم و ظهور ایران مدرن از سال 1190 یعنی تاریخ اولین اعزام دانشجویان به فرنگ توسط عباس میرزا تا پایان سلطنت پهلوی و سپس در دهه اول جمهوری اسلامی ر به تصویر کشد. در کتاب، مراحل، نحوه و نقش ورود نظام آموزشی غربی در تحول جامعه ایرانی در سه بخش: دوره قاجار (1158ـ1304)، دوره رضا پهلوی (1304ـ1320) و دوره محمدرضا پهلوی (1320ـ1357) و یک فصل «خاتمه»: دوره جمهوری اسلامی (1357ـ1370) بررسی شده است. مراحلی که با اعزام اولین دانشجویان برای فراگیری فنون نظامی غرب در اوایل قرن نوزدهم آغاز می گردد (فصل دوم)، با شکل گرفتن ایده «اقتباس نظام آموزشی غرب برای دستیابی به آزادی و پیشرفت اجتماعی ـ اقتصادی ـ علمی غرب» در اذهان برخی روشنفکران کشورهای جهان اسلام (عثمانی، مصر، تونس و ایران) به صورت تقریباً هم‌زمان در نیمه قرن نوزدهم، به مطالبه یک تغییر درونی (فصل اول) و تأسیس اولین مدرسه علمی غربی ایران یعنی دارالفنون می‌انجامد (فصل دوم). و با توسعه طرح اعزام فرزندان طبقه ممتاز به فرنگ و بازگشت تدریجی آنها، به شکل‌گیری طبقه نخبگان جدید در نظام اجتماعی اواخر قرن نوزدهم و نقش‌آفرینی جدی آنها در انقلاب مشروطه منجر می‌شود (فصل سوم). سپس با واردشدن قانون نظام آموزشی اجباری فراگیر در قانون اساسی مشروطه، گام بلندی در جایگزین شدن آموزش جدید به‌جای آموزش سنتی حوزوی و استقرار آموزش جدید در مرکز جامعه ایرانی برداشته می‌شود (فصل چهارم). سپس فلسفه آموزشی رژیم جدید پهلوی، رابطه آن با رفرم اجتماعی ـ سیاسی ـ فرهنگی مدنظر رضاشاه و نحوه تحقق آن در مدارس جدید تحلیل می‌شود (فصل پنجم). اعزام دانشجویان به فرنگ با برنامه‌ریزی جدیدی در دوره رضاشاه ادامه می‌یابد (فصل ششم)، که با شکست طرح تأمین طبقه نخبگان سیاسی ـ اجتماعی رژیم از طریق اعزام دانشجویان به اروپا، به طرح اولین دانشگاه ایران یعنی دانشگاه تهران می‌انجامد (فصل هفتم). و بعد دیدگاه محمدرضا پهلوی و سیاست‌گذاران دربار و تحولاتی که با آغاز انقلاب سفید در فلسفه آموزشی وی پیدا شد بررسی می‌شود (فصل هشتم) تا میزان رسوخ نظام آموزشی جدید در مقاطع ابتدایی، متوسطه و عالی ارزیابی شود (فصل‌های نهم و دهم). با تغییر سیاست‌های آموزشی شاه در انقلاب سفید که با عنوان «انقلاب آموزشی» شناخته می‌شود، خاستگاه اجتماعی طبقات تحصیل‌کرده در ایران دچار تحول می‌شود و آموزش تا حد زیادی در طبقات سنتی و پایین جامعه هم جایگاه می‌یابد (فصل یازدهم). آموزش مدرن و اعزام دانشجو به اروپا و آمریکا در طول دوره پهلوی مهم‌ترین وسیله ساختن طبقه نخبگان جدید است که به‌تدریج طبقه نخبگان سنتی و به‌ویژه فارغ‌التحصیلان حوزوی را از صحنه سیاسی کشور حذف می‌کند (فصل دوازدهم). با این حال رژیم محمدرضاشاه در انقلاب آموزشی کاملاً موفق نیست و نمی‌تواند دانشگاه تهران، دژ سرسخت روشنفکران لیبرال ملی‌گرا را تسخیر کند که به بروز آشوب‌های دانشگاهی اواخر سلطنت شاه می‌انجامد (فصل سیزدهم). در نهایت با بروز انقلاب اسلامی و چرخش بزرگ در فلسفه سیاسی نظام حاکمیت ایران، سیاست تحول در نظام آموزشی پهلوی تحت عنوان «انقلاب فرهنگی» مطرح و اجرا می‌گردد که میزان توفیق آن در به‌هم‌ریختن نظم مدرن به وجود آمده در نظام آموزشی ایران در یک‌ونیم قرن پیش از آن سیاست در فصل خاتمه تحلیل و بررسی می‌شود.  

فهرست مطالب کتاب:

یادداشت مترجمان

پیش‌گفتار

مقدمه

بخش 1: دوره قاجار

1. آموزش جدید

2. تجربیات آغازین

3. طبقه تحصیلکرده به‌عنوان موتور تغییرات

4. نظام مشروطه

بخش 2: آموزش در دوره رضاخان

5. اهداف و معماها

6. دانشجویان ایرانی در خارج از کشور

7. تأسیس دانشگاه تهران

بخش 3: آموزش در دوره محمدرضا شاه

8. «برکات» تحصیل

9. تحصیلات پیش از دانشگاه

10. آموزش عالی

11. خاستگاه‌های اجتماعی طبقه تحصیلکرده

12. آموزش، مدال افتخار نخبگان جدید

13. مبارزه برای آزادی دانشگاهی

نتیجه‌گیری

خاتمه

یادداشت پایانی مترجمان

منابع