معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

این کتاب یکی از مهم‌ترین رساله‌های سیاقی دورۀ قاجار و دربرگیرندۀ اطلاعات آموزشی مفید و متضمن فوایدی چند در باب قواعد سیاق و فن دفترداری است. این اثر گرانبها، مسمی به «بحرالجواهر فی علم‌الفاتر» در زمان سلطنت محمدشاه قاجار، توسط عبدالوهاب شهشهانی نگاشته شد. دورۀ قاجار یکی از دوره‌های نسبتاً پربار تدوین رساله‌های سیاقی است، چنان که علاوه بر بحرالجواهر فی علم‌الدفاتر، می‌توان از چند رسالۀ دیگر که در این عصر تألیف شده‌اند نام برد. معروف‌ترین این رساله‌ها عبارتند از: فروغستان، قوانین‌السیاق، خلاصۀ‌السیاق و ... غیر از فروغستان، قوانین‌السیاق، بقیه به صورت نسخۀ خطی و چاپ سنگی‌اند و هنوز منتشر نشده‌اند.

نام کامل نویسنده براساس اشارۀ خود مؤلف در مقدمه اثر، عبدالوهاب ابن محمد امین شهشهانی حسینی اصفهانی است. از شرح حال نویسنده اطلاعات مشبعی در دست نیست. از تاریخ تولد وی نیز سخنی در منابع نیامده و درباره زادگاه او نیز اطلاع دقیقی در دست نیست و مشخص نیست در اصفهان یا در تهران متولد شد؟ اطلاعات در این باب منحصر به معلوماتی است که جلال‌الدین همائی دربارۀ اجداد او به دست داده است. طبق نوشتۀ جلال‌الدین همائی، سیدعبدالوهاب شهشهانی اصفهانی فرزند محمدامین از سادات محلۀ شهشهان اصفهان است. نام شهشهان به واسطۀ بقعه علاءالدین شهشهان یکی از بقاع و بناهای تاریخی اصفهان و مربوط به دورۀ تیموریان است. در دروازه تخت‌فولاد اصفهان، اجداد سید عبدالوهاب، چون ساکن محله شهشهان (شاه شاهان) بودند و آنجا بساط اقامت و تدریس داشتند، به شهشهانی معروف شده‌اند. خاندان شهشهانی از فقها و مدرسان فقه و اصول بوده‌اند که در مسجد ذوالفقار و بعضی مساجد شهشهان امامت داشتند و در همین مدارس تدریس می‌کردند. خاندان شهشهانی همچنین متولی‌گری موقوفه اصفهانک که وقف بقعه شهشهان بود را به عهده داشتند. این بقعه امروزه، قبرستان خانوادگی خاندان شهشهانی می‌باشد. از طرفی سال فوت وی نیز معلوم نیست و اطلاعی از آن نداریم.

شهشهانی به پیروی از شیوۀ معمول و متناسب با عنوان اثر، ساختار کتاب را در دو بحر و یک ساحل تدوین نموده است و هر بحری به چند شط و جدول و نهر و قطره و رشحه تقسیم می‌شود. بحر اول مشتمل بر قواعد حساب و توابع آن است که به سطوح و مساحت اجسام نیز اختصاص دارد و اجراء قنوات را همانند فروغستان قید می‌کند. گفتنی است این قسمت بحرالجواهر مختصرتر از قوانین‌السیاق است. بحر دوم علم سیاق و دفترداری است که مشتمل بر چند شط می‌باشد. بخش پایانی کتاب چنان‌که مؤلف اشاره دارد بخش ساحل است که به ایجاز و اختصار بدان پرداخته است: «ساحل در مضافات القاب اگر چه در احصای آن خالی از اشکال نمی‌باشد و لیکن درین مختصر اغلب اشیاء را شامل است و تصرف نمودن در این مدعا نقصی ندارد».

بنابر مندرجات دیباچه، مؤلف این اثر را به تقاضای یکی از دوستان نزدیکش در تدوین قواعد حساب و توابع آن و قوانین سیاق تألیف کرده است. در مقدمه این رساله چنین آمده است: «معروض رأی اولوالالباب و الابصار می‌دارد که چون دوستی که تخلف از امرش متعسر بود خواشمند تدوین قواعد حساب و توابع آن و قوانین سیاق دفتر شدند و با اینکه به یک امر اطلاعتش لازم بود چندین دفعه فرمایش بلیغ رفت که بقدر مایحتاج، احصای قواعد این دو فن شریف نموده شود، لهذا شروع به تألیف این اوراق که مسمی به بحر‌الجواهر فی علم‌الدفاتر می‌باشد اقل السادات و الطلاب ابن محمد امین الشاهشاهانی الحسینی الاصفهانی عبدالوهاب غَفَّرَاللهَ ذنوبَها و سَتَّرَ عیوبهما کرده».

منابع و مراجع شهشهانی برای تألیف این کتاب متناسب با فصول آن به چندگونه تقسیم می‌شود. مؤلف از منابع مورد استفادۀ خود به صورت پراکنده و نامنظم نام برده است و در مورد برخی منابع مورد استفاده‌اش سخنی به میان نیاورده است. به طورکلی کتاب از چند منبع ترکیب یافته است. پیداست منبع اصلی وی در بحر اول (در بخش حساب) برگرفته از آثار پیشینیان، به‌ویژه کتاب مفتاح‌الحساب غیاث‌الدین جمشید کاشانی و خلاصۀ‌الحساب شیخ بهایی است. با ملاحظۀ قسمت استخراج مجهولات و در باب گوشوار ـ از بحر اول ـ جای تردید باقی نمی‌ماند که این قسمت تکرار و پاکنویس کتاب حدیقۀ‌الحساب یا خلاصۀ‌الحساب اثر قطب‌الدین خسروشاه نامی یزدی است، ولی اشاره‌ای بدان نمی کند. همچنین شهشهانی در بحر دوم و در قسمت مربوط به الفاظ مصطلحه و صیغه‌های مشهوره نیز از این کتاب رونویسی کرده است و شاید از منبع دیگری بهره‌برداری نموده، که بعید نیست از قطب‌الدین سرمشق گرفته باشد. منبع دیگری که نویسنده به آن اشاره می‌کند، سیاق منظوم خان‌احمدخان گیلانی از رجال معروف عصر صفوی است. اما مصادر دیگر مؤلف که در بحر دوم ـ سیاق ـ در صورت‌های سیاقی، تعلیقجات، فرامین و بروات مورد استفاده واقع شده، مبتنی بر مشهودات و سواد اسناد و مدارکی بوده که احتمالاً مولف در دیوان استیفاء بدانها دسترسی داشته است. از طرفی دیگر از محتوای کتاب برمی‌آید که شهشهانی از کتاب دیگری به نام رساله‌ای در سیاق اثر ابواسحاق کرمانی نیز بهره‌برداری کرده است.

فضل این کتاب بر دیگر رساله‌های سیاقی از لحاظ مندرجات، انتظام و تسلسل مطالب، تقسیم‌بندی عناوین و موضوعات، شیوۀ آموزشی سررشته‌داران، اسلوب افراد سیاقی و دفاتر مالیه می‌باشد. مطالب او دربارۀ شیوۀ محاسبات بر نظم و ترتیب خاصی مبتنی است. وجود نسخه‌ها و چاپ‌های متعدد این کتاب، نشان‌گر شهرت و اهمیت آن بیش از دیگر رساله‌های سیاقی دورۀ قاجار می‌باشد و به نظر می‌رسد میان مستوفیان و منشیان دیوانی با اقبال زیادی مواجه شده است. همچنین می‌توان احتمال داد که این کتاب، رساله‌ای آموزشی برای مبتدیان و کارآموزان دفتر استیفاء بوده است. اکثر مطالبی که در این رساله بیان شده، جنبۀ عملی دارد و نویسنده سعی کرده مطالب را به گونه‌ای منظم بیان کند.

از دیگر ویژگی‌های این رساله، احتوای آن بر موضوعاتی چون القاب و اصناف است. از دیگر خصوصیات آن، ذکر نام تعداد زیادی از آبادی‌های منطقۀ اصفهان است که از نظر فرهنگ آبادی‌ها و جغرافیای تاریخی عصر قاجار حائز اهمیت است.

از بحرالجواهر نسخه‌های متعددی در کتابخانه‌های دولتی و خصوصی به صورت دست‌نوشته و چاپ سنگی موجود است. در این کتاب از چند نسخه استفاده شده است:

نسخۀ شمارۀ 3971 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران: تاریخ کتابت این نسخه 1257 ه.ق به خط تحریر، کاتب مجهول‌الهویه و در آستر نسخه این چنین آمده است: «بحرالجواهر فی علم‌الدفاتر تألیف عبدالوهاب بن محمدامین الحسینی اصفهانی، بخط خود مولف ـ این نسخه نفیس که در تاریخ 1257 [ه.ق] تالیف و بخط خود مولف تحریر شده علاوه بر معلومات مفید که در علم سیاق و طرز دفاتر دولتی و تجاری معمولٌ‌به آنزمان بوده بما میدهد و حاوی اطلاعات و فوائی ذیقیمت راجع به مالیات کسبه و پیشه‌وران و اسامی وانواع مکاسب و حرف که اغلب آنها امروز رفته و مخصوصاً دستورهای نافعی راجع به بآبیاری و طرز کندن چاه‌های قنات و کاریز دارد که بسیار مهم و ممتع است». این نسخه اساس در این تصحیح قرار گرفته است.

نسخۀ چاپ سنگی شمارۀ 18193 کتابخانۀ ملی ایران: با مهر صنیع‌الملک وزیر و به خط میرزا ابراهیم و به تاریخ کتابت 1278 [ه.ق] غره شهر ذی‌حجه.

نسخۀ شمارۀ 11297 کتابخانۀ ملی ایران: به خط نستعلیق زیبا و فاقد تاریخ کتابت و کاتب نامشخص است. این نسخه نیز فاقد قسمت فائدۀ هندسه است و در بخش حساب اضافاتی دارد که در دیگر نسخ نیامده است.

نسخۀ شمارۀ 4065 کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی: این نسخه متعلق به وثیق‌الملک و با خط خوش نستعلیق مشیرالملک و با مهر تملیک وثیق‌الملک است.