معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

همواره در هفتصد سال اخیر هر بحثی که دربارۀ عرفان ایرانی ـ اسلامی پیش می‌آید با مولوی پیوند می‌یابد و نام شمس تبریزی نیز در میان آورده می‌شود. به دلیل نقش شمس در شکل‌گیری شخصیت عرفانی مولوی، کنکاشی همیشگی در چندوچون ساحت‌های گوناگون زندگی او در جریان است. کسی دربارۀ چگونگی زندگی شمس قبل از آمدن به قونیه ـ جز آنچه در مقالات از او نقل شده است ـ خبری ندارد.

بررسی شیوۀ سلوک شمس و ماجراهایی که در قونیه برای ایشان رخ دادند، از جنبه‌های گوناگون اهمیت دارد؛ مانند: الف) فهم بهتر تعالیم او به مولانا و شاگردانش برای گشودن راهی نو درعرفان که «ورای پیری و مریدی است». ب) چگونگی پیوند او با کیمیا، خانواده و شاگردان مولانا. کندوکاو در ساحت نخست، هدف این کتاب نیست، بلکه به دلایلی که در پی می‌آید بخشی از ساحت دوم، یعنی زندگی مشترک شمس با کیمیا، هدف اصلی نگارش این کتاب است. به نظر می‌رسد مولانا برای سازماندهی زندگی شمس تبریزی در اقامت دوم او در قونیه، به تدبیر خود یا به درخواست شمس، دختری به نام کیمیا را به عقد او درآورد. تدبیری که هدف آن سروسامان دادن به شمس بود. این طرح مولانا به آن امید بود که زندگی شمس عادی و او در قونیه ماندگار شود. طرحی که هرگز مولوی فکر نمی‌کرد زمینه‌ساز شکل‌گیری ماجرایی مثلثی می‌شود. مثلثی غم‌انگیز که پیر و پسر و یکی از پروردگان حرمش درگیر آن می‌شوند و سرانجام دو حادثۀ مهم زیر را در زندگی او پیش می‌آورند: بی‌سامانی و غیبت پیرش (= شمس تبریزی)؛ به هم خوردن پیوندش با پسرش (= علاء‌الدین محمد).

موضوع این کتاب دربارۀ چندوچون و عاقبت رابطۀ شمس تبریزی است با کیمیا نام دختری از پروردگار حرمِ مولانا. تأهل شمس یکی از فصول مبهم زندگی اوست. می‌توان گفت، اینکه شمس در دومین دورۀ اقامتش در قونیه با دختری به نام کیمیا عقد زناشویی بسته، قطعی است. در مقالات شمس بر این امر تصریح شده و با روایت افلاکی و سپهسالار نیز می‌خواند. اما غیر از این، مابقی ماجرا یعنی هویت کیمیا (برخلاف نظر کسانی که او را دخترخواندۀ مولانا دانسته‌اند، هیچ‌گونه دلیل و نشانۀ مستندی بر این مدعا وجود ندارد)، سرانجام زندگی و زناشویی این دو و عاقبت حال کیمیا، همه مشکوک است و محل اختلاف.

مقالات، هم از علاقۀ شمس به کیمیا پرده برمی‌دارد، هم از وجود کشمکش‌هایی میان این داماد پیر و آن عروس جوان خبرهایی می‌دهد. اما خاتمۀ احوال کیمیا پوشیده است. آیا شمس و کیمیا از هم جدا شده‌اند و سپس کیمیا درگذشته است؟ یا مرگ او در خانۀ شمس واقع شده؟ و چنان‌که برخی گفته‌اند به دست خود شمس؟ نقش علاءالدین، پسر مولانا در این بین چیست؟

در این‌باره، نویسندگان گوناگون از پژوهشگران عرصۀ شمس و مولانا و محققین تاریخ گرفته تا داستان‌نویسان، نظریات و تصاویر متفاوت، بلکه متضاد، عرضه کرده‌اند. بررسی علمی و انتقادی این نظریات و زدودن گَرد ابهامات و شبهات از برابر چهرۀ حقیقی این اتفاق مهم زندگی شمس، امری است حائز اهمیت.

نویسنده این کتاب با غور در منابع اصلی و درجۀ اولی که طرح این موضوع را در خود دارند، یعنی مقالات شمس، مناقب العارفین افلاکی و رسالۀ در مناقب خداوندگار نوشتۀ سپهسالار، این موضوع را بررسیده و تلاش کرده با پیش نهادن اطلاعات مستند و استوار تاریخی، خواننده را در نتیجه‌گیری و اتخاذ موضع یاری دهد و با پیش نهادن پرسش‌ها و فرض‌های تازه او را به تأمل و بازخوانی ترغیب کند.

برای برآوردن این هدف پس از مقدمه‌ای انتقادی دربارۀ وضعیت پژوهش در خصوص شمس و مولانا، طی سه فصل اول، خواننده مقدمات لازم و مختصری را برای شناختن شمس و ارتباطش با مولانا خواهد خواند؛ و اینها مقدمه‌هایی هستند برای فصل چهارم که چگونگی و عاقبت رابطۀ او را با کیمیا و روایت‌ها و تفسیر‌ها را در این‌باره بررسی می‌کند. فصل پنجم جستجویی است دربارۀ سرنوشت خود شمس. پیوست‌های سه‌گانۀ کتاب که مطالعۀ انتقادی سه رمان منتشر شده دربارۀ زندگی و اندیشه‌های شمس است، این بررسی را تکمیل می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

درآمد (توفیق سبحانی)

دیباچه (مهدی سالاری‌نسب)

پیش‌نگاشت

فصل 1: شمس تبریزی! که‌ای تو؟

فصل 2: آن چیز دگر آمد

فصل 3: آمدی اندر بَرم

فصل 4: دست در گردن دیگری

فصل 5: بی ما کجا شد؟

پیوست (الف): شمس، در بوتۀ کدامین کیمیا؟

پیوست (ب): علاءالدین، افتخار جلال‌الدین؟

پیوست (ج): رمان یا رسالۀ سیروسلوک

یادداشت‌ها و منابع

نمایه