رسالۀ هفت دستگاه موسیقی ایران
خلاصه
متن حاضر فهرستی از نامها و اصطلاحات در موسیقی ایرانی است که در هفت دستگاه و یک خاتمه مرتب شدهاند.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
این کتاب فهرستی از نامها و اصطلاحات در موسیقی ایرانی است که در هفت دستگاه و یک خاتمه مرتب شدهاند. این نامها و اصطلاحات بخش مهمی از دانش سنتی موسیقی ایرانی در دورۀ قاجار بود. ارزش متن بیشتر آشکار خواهد شد اگر این فهرست مفصل با همۀ روایتهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی که امروز در دست است، مقایسه شود. نخست و از همه مهمتر اینکه در این کتاب روایتی از هفت دستگاه موسیقی ایرانی ثبت شده که در عین ارتباط با سنت هفت دستگاه روایت شده از فرزندان آقاعلیاکبر، تفاوتهایی اساسی با آن سنت دارد. مهمترین تفاوت حضور دستگاه دوگاه در این روایت بهجای دستگاه نوا در روایت فرزندان آقاعلیاکبر است. گنجاندن دستگاه دوگاه جزو دوازده دستگاه منسوب به آقا بابا مخمور بود و اوژن اوبن هم چند سال پیش از نوشتهشدن این متن نام دستگاه دوگاه را همراه با معنی لغوی آن و با اشاره بهحالت و تأثیر این دستگاه ذکر کرده بود. این متن نهتنها نشانهای دیگر از حضور دستگاه دوگاه تا اوایل سدۀ بیستم میلادی است، بلکه فهرست مختصری از نامها و اصطلاحات موجود در این دستگاه ارائه میکند. مختصر بودن شرح دستگاه دوگاه نسبت به دستگاههای دیگر را میتوان به حساب کم بودن اطلاعات نویسنده گذاشت یا نشان از آن دانست که این دستگاه در آستانۀ فراموششدن بوده است. شاید همین مختصربودن باعث کمتر مهمبودن دستگاه دوگاه بوده است. از آنجا که روایت شفاهی از دستگاه دوگاه در دست نیست، مشخص نمیشود دستگاه دوگاه با آواز دوگاه که در سال 1906 ضبط شده و گوشۀ دوگاه که در ردیف امروز ضمن بیات ترک زده و خوانده میشود چه ارتباطی داشته است.
ارزش دیگر این متن ثبت اصطلاحات متعددی است که در فرهنگ شفاهی موسیقی ایران وجود داشته، اما بسیاری از آنها پیش از مکتوبشدن از بین رفتهاند. از جمله این اصطلاحات انواع مختلف تحریر است که در فهرست نام گوشهها در روایتهای امروز حذف شدهاند. از جمله تحریر متصل، تحریر منفصل، تحریر منقطع، تحریر قطعه قطعه، تحریر با ریز، تحریر با تکیه، تحریر با سکته، تحریر چهار پنجه یکی، تحریر ششدانگ، تحریر چهاردانگ، تحریر دودانگ، تحریر شش درجه، تحریر چهار درجه، تحریر دوگانه، تحریر سهگانه، تحریر سهبندی، تحریر چهاربندی، تحریر سهحالتی، تحریر چهارحالتی، سه تحریر، چهار تحریر، تحریر غلطان، تحریر سنگین، تحریر پست، تحریر چپ و راست، تحریر زیر و رو و غیره برای نامیدن حالتهای مختلف اجرای تحریر ثبت شدهاند. همچنین انواع مختلفی از چهار مضراب از جمله چهار مضراب چپ و راست، چهار مضراب زیر و رو، چهار مضراب خراشان، چهار مضراب ریزدار، چهار مضراب تکیهدار، چهار مضراب تحریردار، چهار مضراب سکتهدار، چهار مضراب جزء جزء، چهار مضراب منقطع، چهار مضراب سنگین، چهار مضراب درشت،چهار مضراب شش درجه و چهار مضراب زنگوله در این متن آمده است. اصطلاحاتی مانند روکش و کمر دسته نیز در این متن ثبت شدهاند که در برابر اصطلاحات شناخته شده در روایتهای امروز، یعنی زیرکش و بالا دسته و پایین دسته معنی پیدا میکنند. بین نام آوازهای مختلف هم میتوان به کابل اشاره کرد که در ارتباط با زابل قرار میگیرد. هم چنین دستارالعرب که در سال 1909 با آواز طاهرزاده و فلوت اکبرخان در استودیوی ضبط شرکت گرامافون در لندن ضبط شده است. اگر دستارالعرب صورت صحیح باشد، بعید نیست باستانگرایی دورۀ مدرن در ایران باعث شده باشد دستار به دستان تغییر کند که اصطلاح فارسی موسیقی بود، و دستارالعرب به دستان العرب به معنی پردۀ اعراب مبدل شود.
اهمیت دیگر این کتاب ذکر نام نوازندگان مطرح دورۀ قاجار است. نویسنده از نوازندگان مطرح آن دوره از جمله میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی نام برده و ابداع شور چپ کوک را به میرزا عبدالله و ابداع ماهور در کوک چهارگاه را به آقاحسین قلی نسبت داده است. علاوه بر آن چهار مضرابهای متعددی را به نوازندگان مختلف مانند درویشخان، یوسفخان صفائی یا ظهیرالدولهای، حسن قصاب، مهدی ضرابی، کریمخان، حسین خان، محمدخان، امیرخان و دیگران منتسب میکند.
نکتۀ آخر فهرستی از قطعات موسیقی اروپایی است که در این متن آمده است. در بخش پایانی این متن «قوانین موسیقی خارجه با مجالس بال و رقصهای گروپ متعلق بهدول خارجه» گنجانده شده که فهرستی کمنظیر از قطعات موسیقی اروپایی شناخته شده یا استفاده شده در ایران در اواخر سدۀ نوزدهم و اوایل سدۀ بیستم میلادی است. قطعاتی مانند سلام دولتی، موزیک سلام ایرانی، سلامی رومی، موزیک سلام آلمان، آقشام دولت آلمان، موزیک ایرانی، موزیک فرانسه، موزیک آلمان، موزیک ایتالیایی، موزیک رومی، موزیک پرتوگالها، موزیک اسپانیول، رقص بال اسپانیول، موزیک ژنرال در مشق، موزیک سلام به جهت مشق پا، رقص امریکیها، موزیک سلانل، بال خانمهای انگلیسیها، بال مسرتس پرزس، موزیک پرنس برنال در بال ایرانی و مجلس بال یونان در این فهرست دیده میشوند. دو قطعۀ موزیک عزیر والس و بال عزیر والس نیز در این فهرست گنجانده شده که شاید به آثار آهنگساز آذربایجانی، عزیر حاجیبیگف اشاره دارد. دو قطعۀ تصنیف پریچهره و موزیک پریزاد هم در این متن درج شدهاند. هر چند ارتباط این دو قطعه با رنگ پریچهر و پریزاد منتسب بهدوریش خان یا با اپرت پریچهر و پریزاد ساختۀ رضا کمال شهرزاد مشخص نیست؛ اپرایی که باعث شهرت خوانندۀ ارمنی، ساتنیک آقابابیان به نام «مادام پری» شد.
از خواندن متن حاضر نیز چنین برداشت میشود که نویسنده از اهل قلم علاقهمند و مطلع از موسیقی است. خط نستعلیق و شکستۀ این نویسنده روان است و حکایت از عادت به نوشتن دارد. علاوه بر آن، ثبت نام شهری که متن در آن نوشته شده، نیز ثبت روز هفته و تاریخ دقیق روز و ماه و سال بهپایان رسیدن متن، دقت دیوانیان و اهل قلم را نشان میدهد. حتی بهنظر میرسد که این نویسنده از طبقۀ اعیان اهل قلم یوده، یا در مجالس اعیان رفتوآمد داشته است. مهمانیهای اعیان محل شنیدن قطعات موسیقی اروپایی و رقصهای والس و مجالس بال بود و طبقۀ فرودست به این مهمانیها راهی نداشتند. نوازندگان سنتی دورۀ قاجار هم به طریق اولی نمیتوانستند فهرست مفصلی از نامهای قطعات مختلف موسیقی اروپایی در ذهن داشته باشند. البته نوازنده حرفهای نبودن نویسندۀ این متن در سبک گزارش دادن او در سراسر کتاب نمود دارد و در بخش پایانی کتاب که دربارۀ اختراعات جدید است، بیشتر آشکار میشود. لحن نویسنده در یادکردن از میرزا عبدالله و میرزا حسینقلی لحن نویسندهای است که از بزرگان موسیقی زمانه یاد میکند، نه از همکاران نوازندۀ خود. متأسفانه تنها اطلاع موجود از این نویسنده نام میرزا شفیع است که در انجامۀ دستنوشته ثبت شده است.
فهرست مطالب کتاب:
* پیشگفتار
بازنویسی متن
مختصری دربارۀ متن
دربارۀ نویسنده
سپاسگزاری
* رسالۀ هفت دستگاه موسیقی ایرانی (متن نسخه)
دستگاه شور
دستگاه ماهور
دستگاه همایون
دستگاه چهارگاه
دستگاه سهگاه
دستگاه دوگاه
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه جدید
* عکس نسخه
پربازدید ها بیشتر ...
ایران در آینۀ شعر روس
میخاییل سینلنیکوفاین کتاب برگرفته از کتاب «ایران و درونمایههای ایرانی در شعر شاعران روس» اثر میخاییل سینلنیکوف شاعر
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
نظری یافت نشد.