معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

خاقانی متولد 520 هـ.ق متوفی 595 هـ.ق. بزرگ‌ترین شاعر تصویرآفرین در زبان فارسی است؛ شاعری که در عین گرایش‌های ریشه‌دار مذهبی و شیفتگی بی‌چون و چرایش به پیامبر بزرگوار اسلام و تأکید همراه با سوگندش به دوری از باده‌خواری، زیباترین خمریّه‌های زبان فارسی را با تصاویری بدیع از جام‌های شراب، خود باده و مشک‌های شراب، نوازندگان، آلات موسیقی، مجالس شادی و .... سروده که اگر کسی کعبه‌ستایی‌ها و نعتیه‌های او را در مورد پیامبر ندیده باشد، بی‌تردید گمان می‌کند او باده‌خواری دائم‌الخمر بوده و گرایشی چندان به آیین و دین نداشته است.

او شاعری است که به شیوۀ «تازه نه باستان»، شعر می‌گوید و شور شعر او از همۀ قصیده‌سرایان پیش و پس از خودش، بیشتر است. شرط التذاذ از شعر خاقانی آشنا شدن با شگردهای خاص شعری اوست؛ از قبیل ترکیبات خاص اضافی و وصفی، موسیقی شعر، مضامین ابتکاری و تشبیهات نو، رقت فکر، استعاره و کنایه‌های کاملاً تازه و دیدی کاملاً متفاوت از شاعران پیش از خود و موارد بسیار دیگر.

بر شدن بر فراز قلل شعر او که دنیاهایی ناشناخته در منظر چشم نشان می‌دهد ـ به هر توان و کوششی که نیاز داشته باشد ـ به خواننده‌ای که شیفتۀ شعر او شده است آسان خواهد بود و بیم ماندن در میانه‌های راه در دل عاشقش جایی نخواهد داشت و به جان خواهد پذیرفت که خودستایی‌های خاقانی از شعرش، نه به دلیل داشتن عقدۀ حقارت بلکه به این دلیل است که شخصیت شعری او از شخصیت اجتماعیش کاملاً متمایز است. شعر، در جان او به الهام غیبی چنان شوری برمی‌انگیزد که شاعر هنگام سرودن آن با خود نیست و با خاقانی‌ای که همانند دیگر مردم، کوچه و بازار را مساحی می‌کند، اندک شباهتی هم ندارد و اینجاست که همانند فردی بیگانه، شعر آن خاقانی بی‌خاقانی را می‌خواند و زبان به ستایش می‌گشاید و او را خاقانی مسیح دم می‌نامد که در هفت اقلیم کسی دو بیت همانند اشعار او نمی‌تواند بسراید و آن خاقانی است که به ساقی مجلس گوشزد می‌کند:

ساقی به یاد دار که جام صدف دهی                           بحری دهی که کوه غم از جا برافکند

و آن خاقانی است که شیفته و سرمست، بادیه‌های خونریز و بی‌رحم راه کعبه را چنان بیخودانه می‌پیماید که گمان می‌کند زیر پایش خار مغیلان نیست بلکه فرشته‌ها پر گسترده‌اند و چمنزارهای بهشت سرسبزی خود را به آن خارستان‌ها هدیه کرده‌اند و می‌پندارد که آفتاب برای تسکین تشنگی زائران، قرصۀ ریوند شده است و در آرامگاه نبی، خوان گسترده شده و خون‌سالار مصطفی(ص) است.

این کتاب که بیشتر مقالات آن جز مقالۀ اول، سال‌ها پیش و قبل از انتشار نوشته‌های متعدد در مورد خاقانی چاپ شده و محققان محترم نگاه عنایت‌آمیزی به آنها داشته‌اند ـ اگر چه جز استاد کزازی به صراحت نام نبرده‌اند ـ عمدتاً نقدهایی است که بر چند گزیده از شعر خاقانی نوشته شده و هدف از چاپ دوبارۀ آنها توجه دادن به ابیاتی است که در آن گزیده‌ها مورد بحث قرار گرفته است و اگر چند بیتی به تکرار مطرح شده، به دلیل اهمیت آنها و اختلاف در برداشت‌هاست و اما نقد نخست که بیشتر صفحات مجموعه را به خود اختصاص داده و نخستین بار است که انتشار می‌یابد، نقد کتاب «نقد و شرح دیوان خاقانی» از دکتر محمد استعلامی است. به نظر می‌رسد در موارد متعدد، استاد متن را بازبینی نکرده‌اند، لذا نویسنده با نشان دادن نکات قابل تأمل؛ خواسته است دوست‌داران خاقانی، به ویژه دانشجویان مقاطع مختلف زبان و ادبیات فارسی که قصاید خاقانی از دروس اصلی آنهاست، هنگام مطالعۀ کتاب، آن موارد را در نظر بگیرند.

برای متمایز کردن نقل قول‌ها از قسمت نقد، در تمام موارد نقل توضیحات استاد استعلامی را بعد از دایرۀ توپر و نقد‌های نویسنده را بر توضیحات ایشان، بعد از مربع توپر آورده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

نگاهی گذرا به شعر خاقانی

نقد بر نقد

* مقاله‌ها

شعر آفتابی

آتش اندرچنگ

نقد گتاب شرح اشعار خاقانی

نگاهی دوباره به شرح ابیاتی از خاقانی

طرح چند بیت از خاقانی و توضیح یک ماجرای تاریخی از قصیده‌ای از وی

تأملی در دیوان خاقانی

* نمایه

اشخاص و قبایل

مکان‌های جغرافیایی

کتاب‌ها و مقاله‌ها

اصطلاح‌های نرد و شطرنج و آلات موسیقی و نجوم

مرغان، گل‌ها، درختان، میوه‌ها و حیوان‌ها

فرقه‌های مذهبی

کیهانیات