معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

وقتی که ملاصدرا حیات فکری خودش را آغاز کرد فلسفۀ اسلامی در ایران پیش‌تر روزگار طلایی‌اش را با فلاسفۀ بزرگی همچون فارابی، ابن‌سینا و سهروردی سپری کرده بود. مجاهدات فلسفی در عصر میان سهروردی تا ملاصدرا بیشتر به تفاسیر، دفاعیه‌ها، ارائۀ راه حل‌های گاه و بیگاه برای مسائل قدیمی و بالاتر از همه، به تلاش برای درهم‌آمیزی فلسفه با کلام و عرفان محدود شده بود. بهترین مفسران نامی مردانی چون قطب‌الدین شیرازی، نصیرالدین طوسی، جلال‌الدین دوانی و در قرن نهم/ چهاردهم خاندان دشتکی بودند. ملاصدرا برای نگرش ترکیبی نوآیینی که از فلسفۀ اسلامی ارائه کرده، سزاوار ستایش است. او رویکردی ترکیبی به فلسفه را بسط داد که بر تمامی مباحث پس از خود سیطره یافت. این نکته مبتنی بر نقش او بسان یک مؤسس بود، برای آنکه او سنت سینوی نگارش کتب حجیم در حوزه‌های مختلف متافیزیک را احیا کرد و به موضوعات مختلفی همچون وجود، معرفت، رابطه نفس ـ تن، آغاز و انجام جهان، و خدا، شاهکار او، الحکمۀ‌المتعالیه فی‌الاسفارالعقلیه الاربعه، در عظمتش تنها با الشفاء، اثر ابن‌سینا، قابل مقایسه است. این دو فیلسوف، علی رغم قرن‌ها اختلاف زمانی، در ارائۀ یک سنت فکری متعالی، با نکاتی سخت قاطع، در تاریخ تمدن اسلامی، شبیه یکدیگرند.

نظام فلسفی ملاصدرا بر روی یافته‌های استادان متقدم بنا شده است و در بسیاری موارد بر مباحث کلامی و فلسفی‌ای تکیه دارد که تنها در ارتباط با دیدگاه‌های قدیمی‌تر می‌تواند دارای معنا باشد. این نکته کم گرفتن اصالت فلسفه‌اش نیست؛ فلسفه‌ای که پیرو عنوان کتاب شاهکارش به حکمه المتعالیه مشهور شده است. حکمت متعالیه به مقولۀ گستردۀ فلسفۀ عرفانی تعلق دارد که با روش‌شناسی ترکیبی‌ای مشخص می‌شود که مشتمل بر تلفیق عرفان و منطق و همچنین مبتنی بر قرآن و حدیث است. نتیجۀ آن فلسفه‌ای عرفانی است؛ نوعی فلسفه که با نبوت اسلامی گره خورده است و در غرب غالباً به نام حکمت الهی شناخته می‌شود. ظهور و گسترش فلسفۀ عرفانی کامل با تبدیل ایران به کشوری شیعی در عصر صفوی هم‌زمان بود اگر چه گام‌های مقدماتی آن در این راستا در قرون قبل برداشته شده بود.

این واقعیتی تاریخی است که بسیاری از علمای شیعۀ روزگار ملاصدرا از وجوهات باطنی فلسفۀ او، به دلسل نگرش بدگمانی عمومی‌ای که به تصوف در دوران صفویه وجود داشت، ناخشنود بودند. باورش به وحدت وجود، اعتمادش به تأویل در فراسوی سطح ظاهری متون مذهبی، و به ویژه کشف معانی پنهان در متون شیعی، او را آماج حملات کرد. مع‌هذا او خود قهرمان تفکر شیعیانه بود که آموزۀ مرکزی امامت شیعی را با ولای الهی یا ولایت صوفیانه درهم آمیخت. برای ملاصدرا ولی‌الله، که همچنین او آن را، با مفهوم برگرفته از ابن‌عربی، انسان کامل (الانسان الکامل) نیز می‌نامد، هدف غایی خلقت است. او دوازده امام شیعه را بسان مثال‌های اکمل ولایت لحاظ می‌کند.

اگر چه ظاهراً ملاصدرا در مرکز جهان تشیع بوده است اما با وجود این علمای بسیاری از حلقۀ اهل سنت به او جذب شده‌اند. شاگردانش در هند مغولی، که اندکی پس از مرگش به آثار او علاقه‌مند شدند، و همچنین علمای اهل پاکستان کسانی همچون محمد اقبال، مودودی و فضل‌الرحمن اکثراً سنی بودند. این نکته در باب بسیاری از مفسرین معاصر فلسفه‌اش نیز صحیح است. در آخرین فصل کتاب در باب تأثیرات فلسفه‌اش بیش از این گفته شده است.

ملاصدرا شاید تنها متفکر بسیار مهم و با نفوذ در جهان اسلام باشد. او صاب چهل اثر علمی و فلسفی است و بر آن بود که روح تازه‌ای به کالبد میراث تفکر اسلامی، از فلسفه گرفته تا تصوف، تزریق کند و رویکردی منعطف‌تر و ملایم‌تر به مسایلی داشته باشد که گویا تعقل را از ایمان جدا می‌کند.

نویسنده در این پژوهش تفکرانگیز و جامع، زندگی و اندیشۀ ملاصدرا را در زمینۀ پیچیدۀ تشیع، تصوف و سنت دیرین فلسفه در میان مسلمانان می‌کاود و دلالت و اهمیت این فیلسوف را در مکتب و معارف اسلامی نشان می‌دهد. این پژوهش نگاه و اندیشۀ ملاصدرا و آرای فلسفی او را با شرحی رسا و روشن تفسیر و تعریف می‌کند و تأثیر و نفوذ او را در کشور خود و خارج از آن معلوم می‌دارد. بنابراین یک متن ایده‌آل برای علاقه‌مندان خواندن روایتی موثق و ژرف از زندگی و اندیشه کسی است که نماینده اوج سنت فکری در برهۀ حساسی از تاریخ تمدن اسلامی محسوب می‌شود.

فهرست مطالب کتاب:

قدردانی

1. زندگی و آثار

2. واقعیت و درجات هستی

3. اتحاد عاقل و معقول

4. مبداء و معاد

5. خدا و صفات او

6. میراث فیلسوف

کتابشناسی

نمایه