معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

الماس‌خان در نسخۀ جنگنامه از زبان قلعه‌ای خرابه (قلعۀ بنجول در کرمانشاه) داستان عصر حملۀ افغان‌ها به ایران، تصرف اصفهان، سقوط صفویان و برآمدن نادرشاه را به تصویر می‌کشد. الماس‌خان یک روز که به قصد گردش به صحرا رفته، ضمن همنشینی با قلعه از او سؤالاتی می‌پرسد و به درد دل او گوش می‌دهد. قلعه از خرابی ایران پس از این حمله سخن می‌گوید و اینکه نادرشاه در پی پس‌گرفتن ایران از دست افغان‌ها برمی‌آید. سپس به هند حمله می‌کند و پس از آن وارد نبرد با عثمانی‌ها می‌شود. در نبرد با عثمانی‌ها پیروزی‌ها و شکست‌هایی متحمل می‌شود و سرانجام با آنها صلح‌نامه‌ای امضا می‌کند. نادر افزون بر این در داغستان با لزگی‌ها درگیر می‌شود و آنها را شکست می‌دهد. او حتی پس از حمله به هند در بازگشت از آن ناحیه با افغان‌ها و ازبک‌ها نبرد می‌کند و آنها را شکست می‌دهد. پس از نبرد با عثمانی‌ها، نادر با شورش‌های داخلی مواجه می‌شود؛ ولی با موفقیت بسیاری از این شورش‌ها را سرکوب می‌کند. سرانجام نادرشاه که با افغان‌ها برای قتل عام سرداران ایرانی سپاهش نقشه‌ای طرح‌ریزی کرده بود، شبانگاه به دست سرداران ایرانی سپاهش کشته می‌شود.

الماس‌خان کندوله‌ای شاعر بزرگ هورامی زبان است که اهالی کندوله اصل او را از روستای پلنگان (روستایی از شهرستان کامیاران) می‌دانند. وی در در سال 1118 هـ.ق در روستای کندوله از توابع کرمانشاه چشم به جهان گشود. او اهل کندولۀ بیلوار و از اهالی تیره‌های محلۀ وسط سمایله بود. الماس‌خان از شاعران برجستۀ عصر نادر است که با در هم‌ آمیختن رزم و بزم آثار جاویدانی خلق کرد. وی تمامی آثار خود را به صورت منظوم و به زبان هورامی سروده است.

زبان هورامی از زبان‌های ایرانی است که درباره‌اش نظریه‌های گوناگون بیان شده است. این زبان تحت تأثیر کردی، فارسی و عربی قرار گرفته و با لری و لکی نیز آمیخته شده است، اما واج‌شناسی آن متمایز از کردی و فارسی و به واج‌شناسی زبان پارتی باستان نزدیک است و از نظر واژگانی به «واژگان زبان پارتی» نزدیک است.

الماس‌خان پیرو مذهب شیعۀ دوازه امامی  بوده و به خاندان پیامبر (ص) اردات خاصی داشته است. این اعتقاد آن‌قدر شدید بوده که در بیان آن، شاعر اسطوره را با روایات دینی و مذهبی آمیخته است.

از جمله آثار الماس خان عبارت‌اند از: شاهنامۀ هورامی، منظومۀ خسرو و شیرین، منظومۀ گربه و موش، نسخه مناجات، زمستان‌نامه، مجموعه اشعار پراکنده.

الماس‌خان که خود یکی از سرداران سپاه نادر بود، در این نسخه مطالب و اطلاعاتی را بیان می‌کند که بدون تردید در هیچ‌یک از منابع این دوره ذکر نشده‌اند. از سویی وی زمانی به نگارش این اثر می‌پردازد که نادر او را از سرداری سپاه خلع کرده و به روستای کندوله بازگشته بود و تحت تأثیر جو سیاسی و نظامی حکومت و دربار نادر قرار نداشت. الماس‌خان در کتاب خود از جنگ‌های نادرشاه، سلاح‌های به‌کاررفته در این نبردها، رجزخوانی سرداران با هم در میدان نبرد و به‌خصوص رجزخوانی نادر با پادشاهی عثمانی، آمار و ارقام کشته‌ها و سرداران و سرهنگان سپاه نادر سخن می‌گوید. وی نام سردارانی را ذکر می‌کند که در منابع این دوره نامی از آنها برده نشده است. از توصیف‌های بسیار جالب در این نسخه، توصیف‌های الماس‌خان قبل از شروع هر جنگ از اسب‌هایی است که در میدان نبرد به تاخت‌وتاز می‌پردازند. این توصیف‌ها به گونه‌ای بیان می‌شوند که خواننده را ناخودآگاه به یاد داستان‌های حماسی شاهنامه می‌اندازند و او را به شگفتی وامی‌دارند. البته بهره بردن از مایه‌های حماسی و اسطوره‌ای در سراسر کتاب چندان عجیب نیست، زیرا الماس‌خان کندوله‌ای خود یکی از پیشروان شاهنامه‌سرایی هورامی بوده است.

اولین واقعۀ بزرگی که در این نسخه به آن پرداخته شده است حملۀ افغان‌ها به ایران و پایتخت آن اصفهان است. شاعر در این میان همۀ اتفاقات پیرامون حمله، از آماده کردن سپاه از سوی اشرف تا قحطی و اسارت مردم ایران و غارت گنج، خرانه و اموال مردم، تجاوز به ناموس مردم به‌ویژه نازپروران حرمسرای شاه را بیان می‌کند. اولین نامی هم که در نسخه با آن برخورد می‌شود اشرف سردار سپاه افغان‌هاست و پس از او قندی‌خان از سرداران برجستۀ افغان‌ها که سه‌هزار سپاهی را رهبری می‌کرد. شاه‌صفی (شاه صفوی) از دیگر اشخاصی است که از او نام برده می‌شود.

از دیگر وقایع مهمی که به آن پرداخته شده است حملات عثمانی‌ها به ایران با سردارانی چون حسن‌ پاشا، احمد پاشا، جن پاشا و داود پاشاست که به قول الماس‌خان این حملات ویرانگرتر از حملات افغان‌ها بود. افغان‌ها هم به رهبری اشرف و با سردارانی چون قندی‌خان به مقابلۀ آنها رفتند.

ظاهرشدن نادر از خراسان به عنوان نجات‌دهندۀ ایران از ظلم و ستم افغان‌ها و عثمانی‌ها، آنگونه که در نسخه به آن پرداخته شده است، می‌توان واقعه‌ای مهم در این دورۀ تاریک از تاریخ ایران تقلی شود. جنگ‌های نادر با اشرف از وقایع مهم دیگر این دوره است که سرانجام نادر پس از کشمکش‌های زیاد موفق شد آنها را در زرقان شکست دهد و خود را مهیای مقابله با عثمانی‌ها کند. اما نادر قبل از آن، نواحی مختلف ایران را تصرف کرد و در سال 1151 هـ.ق به هند حمله کرد.

بخش زیادی از نسخۀ جنگنامه به نبردهای نادر با پاشاها و قرال‌های عثمانی تعلق دارد. نادر در اولین گام در محاصرۀ بغداد موفق به شکست عثمانی‌ها می‌شود و حتی یک سردار عثمانی به نام احمدبگ را می‌کشد که به نظر می‌رسد احمدبگ شخصی جدای از احمد پاشای عثمانی بوده است. سلطان عثمانی پس از آگاهی از این کار فوراً توپال عثمان پاشا را به عنوان سردار سپاه انتخاب می‌کند و او را برای کمک احمد پاشا به بغداد می‌فرستد. آنگونه که از این نسخه و همچنین از دیگر منابع تاریخی این دوره برمی‌آید، این جنگ (جنگ کرکوک) یکی از جنگ‌های بزرگ بین سپاهیان عثمانی و ایران در این دوره بوده است. الماس‌خان به تفصیل از این نبرد سخن می‌گوید و حتی آراستن سپاهیان دو سوی نبرد را که از طوایف و سرزمین‌های مختلف بودند با جزئیات نقل می‌کند.

باید توجه داشت که الماس‌خان تقریباً همۀ شورش‌هایی را که بر ضد نادر برپا شده، در نسخه با هم بیان کرده است و این به آن معنی نیست که همۀ این شورش‌ها در یک برهۀ زمانی مشخص روی داده‌اند.

نسخه‌ای که در این تصحیح مبنا قرار گرفته است با نام نسخه جنگنامۀ الماس، دربارۀ نادرشاه و جنگ‌های او و یورش افغان‌ها و سرگذشت محمود و اشرف افغان و شاه سلطان‌حسین صفوی به زبان هورامی سروده شده است. نسخه به خط نستعلیق از ملافرج‌الله بن عزیزالله ترکاشوند است که برای ملامحمدمراد پسر نورعلی زنگنه در روز چهارشنبه 18 صفر سال 1277هـ.ق در 178 صفحه کتابت کرده است.

فهرست مطالب کتاب:

پیشگفتار

مقدمۀ مصحح

جنگنامه نادر

واژه‌نامه

منابع

نمایه