معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

طنز هنری است که نبود تناسب در عرصه‌های مختلف اجتماعی را، که در ظاهر متناسب به نظر می‌رسند، نشان می‌دهد و این خود مایۀ خنده می‌شود. هنر طنزپردازی، کشف و بیان هنرمندانه و زیبایی‌شناختی نبود تناسب در این «متناسبات» است. در ادبیات، طنز به نوع خاصی از آثار منظوم یا منثور ادبی گفته می‌شود که اشتباهات یا جنبه‌های نامطلوب رفتار بشری، فسادهای اجتماعی و سیاسی یا حتی تفکرات فلسفی را به شیوه‌ای خنده‌دار به چالش می‌کشد.

به کار بردن کلمۀ طنز برای انتقادی که به صورت خنده‌آور و مضحک بیان شود در فارسی معاصر سابقۀ بسیار طولانی ندارد. هر چند طنز به تاریخ بیهقی و دیگر آثار قدیم زبان فارسی به کار رفته، استعمال وسیعی به معنای satire اروپایی نداشته است. در زبان‌های فارسی، عربی و ترکی کلمه واحدی که دقیقاً این معنی را در هر سه زبان دربرگیرد وجود نداشته است.

در ادبیات کلاسیک فارسی، طنز در میان آثار نویسندگان دوره‌های مختلف به شکل‌های گوناگون وجود داشته است که در صدر این افراد، عبید زاکانی، پدر هنر طنز در ادبیات فارسی قرار دارد. اما نثر و طنز معاصر با مقالات علی‌اکبرخان دهخدا آغاز شده است؛ مقالاتی که در روزنامه «صوراسرفیل» با مدیریت جهانگیرخان صوراسرافیل با عنوان «چرند و پرند» منتشر شد.

تألیف این کتاب در واقع پاسخی است به نیازی بسیار اساسی در جامعه ما و آن تبیین طنز به روش علمی است. مخاطبان این کتاب؛ داستان‌نویسان طنز، طنز‌پردازها در همه سطوح، نویسندگان طنز در روزنامه‌ها و مجلات و از همه مهم‌تر، فلیم‌نامه‌نویسان طنز و هنرمندان استندآپ کمدی هستند.

این کتاب در چهار بخش گردآوری شده است.

فصل یکم بخش اول، به موضوع استعداد در طنز‌نویسی می‌پردازد و اینکه آیا فقط برخی استعداد طنز‌پردازی دارند؟ آیا عواملی مثل وراثت، جنسیت، نوع محیط و زبان در طنز‌نویس‌شدن افراد مؤثر است؟ آیا طنز‌نویسی و طنز‌پردازی رمز و رموز خاصی دارد یا همه می‌توانند آن را به راحتی یاد بگیرند؟

فصل دوم، در این فصل فرمی آمده که شما با پرکردن آن می‌فهمید آیا روحبۀ طنز دارید یا نه. درضمن در همین جا متوجه می‌شوید که فرق میان طنز‌پردازها با غیرطنز‌پردازها در چیست. ابزار و مهارت‌های طنز‌پردازی بیان شده است. در فصل سوم به طور مفصل با تمام علل خنده‌های آدم‌ها و نظریه‌های گوناگون در این مورد آشنا می‌شوید. ضمناً می‌فهمید فایدۀ طنز تلخ چیست. همچنین با نتایج دو پژوهش مهم علمی دربارۀ خنده و موضوعات خنده در کشورها و فرهنگ‌های مختلف آشنا خواهید شد. در هر طنز سه عنصر وجود دارد: مواد طنز، مخاطب (یا شنوندگان) و مجری (یا طنز‌گو). فصل چهار به طور عمده به عنصر اول که شاید از دو عنصر دیگر مهم‌تر است، می‌پردازد. طنز‌نویس‌ها به پنج مادۀ ضروری برای نوشتن طنزی عالی نیاز دارند: انتخاب درست هدف یا موضوع طنز و ترکیب عنصر دشمنی ـ ناشی از عصبانیت، نگرانی یا ترس ـ با واقع‌گرایی، اغراق، احساس و غافل‌گیری. به عقیدۀ برخی اگر حتی یکی از این مواد نباشد نه تنها طنز بی‌مزه از کار در می‌آید، بلکه حجم آن نیز کم می‌شود، در فصل پنج به این موارد اشاره شده است. در فصل ششم به خواننده فرمول همۀ شوخی‌های عالم را ـ چه بلند چه کوتاه ـ همراه با انواع نمونه‌ها یاد می‌دهد. سپس بحثی دربارۀ اختصار و نحوۀ ویرایش شوخی‌ها می‌آید. آنگاه خواننده با شوخی‌های چندقلو و نیز انواع شوخی‌ها مثل شوخی وابسته و مستقل و سه نوع اصلی شوخی: لفظی، تصویری و فیزیکی آشنا می‌شود.

بخش دوم کتاب دربارۀ فنون طنزپردازی است. در فصل‌های هفت و هشت بخش دوم، خواننده با اغلب فنون لفظی آشنا می‌شود؛ فنونی که می‌آموزد چگونه با بازی با کلمات طنز بنویسید. اهمیت این فنون در این است که بیش از 50 درصد شوخی‌ها، با بازی با کلمات ساخته می‌شود. فنونی که خواننده در فصل هفت با آنها آشنا می‌شود و تمرین می‌کند شامل انواع دستکاری کلمات، عبارات، گفته‌ها، مثل‌ها و اصطلاحات و ساختن کلمات، عبارات، جملات و ترکیب‌های بامزه است. در فصل هشت به کلمات خنده‌دار، زبان زشت، مهمل‌گویی، تداعی معانی، قرینه‌سازی و شیوه‌های دیگری می‌پردازد. در فصل‌های نه، ده، یازده با فنون طنز‌پردازی سروکار داریم با این تفاوت که این فنون غیرلفظی یا نمایشی است؛ از فنون بسیار مهم مانند اغراق و دست‌کم‌گیری و شیوه‌های مختلف گرفته تا خود واقعیت، تناقض و انواع آن، وارونه‌گویی و نیش و کنایۀ بامزه یا آیرونی، قانون سه‌گانه، چرخش‌های طنز‌آمیز، لهجه و غیره. فصل دوازده نیز باز خواننده را با فنون طنز‌پردازی و نمونه‌هایش آشنا می‌کند، از نحوۀ به‌کارگیری شخصیت‌های بامزه گرفته تا نقص قراردادهای سنتی، حسن‌تعبیرهای بامزه و نقیضه تا پسانوگرایی و روایت‌ کردن با فاصله. برخی از قالب‌ها گول‌زنک‌اند و با اینکه خود فن نیستند، بسیار گمان می‌کنند از فنون طنز‌پردازی هستند. در فصل سیزده برخی از مشهورترین شگردنماهایی از این نوع، بررسی می‌شوند و خواننده با طرز ساختن آنها و نمونه‌هایی از هر کدامشان آشنا می‌شود.

بخش سوم اختصاص به تمرین‌های عملی شوخی‌نویسی دارد. در فصل‌های چهارده تا هفده، خواننده به‌طور جدی شروع به تمرین شوخی‌نویسی می‌کند. فرق این بخش با بخش‌های قبلی در این است که در اینجا تمرین‌ها طوری تنظیم شده‌اند که خواننده با انجام دادن تمرین‌های ساده کار را شروع می‌کند و سپس خردخرد با انواع شوخی‌نویسی‌ها، از شوخی‌های کوتاه گرفته تا بلند آشنا می‌شود. در فصل هجده مخاطب شیوه‌هایی را می‌آموزد تا با نوشتن زیرموضوع‌ها، سرعت شوخی‌نویسی و تولید شوخی خود را زیادتر کند. در فصل نوزده خواننده شوخی‌نویسی طبق فرمول‌های مختلف را تمرین می‌کند. در فصل بیست با جزئیات ساختار شوخی‌ها آشنا می‌شویم. سپس فشرده‌نویسی را در طنز‌نویسی می‌آموزیم و یاد می‌گیریم چطور با دستکاری یا ویرایش و پیرایش هر شوخی، شوخی‌های بهتری بنویسیم. سپس می‌آموزیم چگونه با توجه به ساختار شوخی، شوخی نوشتاری را به شوخی شفاهی تبدیل کنیم. و در آخر یاد می‌گیریم که چگونه شکل‌های مختلف یک شوخی و بازنویسی آن را روی کاغذ بیاوریم و بهترین شکل شوخی را انتخاب کنیم. در فصل بیست‌ویک یاد می‌گیریم چگونه با عوض کردن یا مقدمه و ضربۀ یک شوخی یا الهام‌گیری بی‌ربط از آن، یک شوخی جدید بنویسیم. در فصل بیست‌ودو که ادامه فصل قبلی است، می‌آموزیم چگونه شوخی‌های خودمان و دیگران را آن‌قدر دستکاری کنیم تا به شوخی بهتری برسیم. در فصل بیست‌وسه نوشتن شوخی‌های پلکانی یا چندقلو را تمرین می‌کنیم. شوخی‌های فشرده تأثیر‌شان بیشتر است، چون هر شوخی، مقدمه شوخی بعدی است یا در واقع هر شوخی یک مقدمه دارد و چند ضربه خنده‌دار؛ به این ترتیب شما شوخی‌هایی می‌گویید که مخاطب را تا سرحد قهقهه می‌خنداند. در این فصل یاد می‌گیریم که چگونه هر شوخی را با حاضرجوابی، ادامه یا گسترش دهیم. شوخی نیز پس از نوشته‌شدن نیاز به بازنگری دارد تا پس از چند بار بازنویسی جنبه‌های خنده‌دار آن تقویت شود. در فصل بیست‌وچهار بخشی از این شیوه‌ها آمده است: پوشیده یا غیرمستقیم‌گویی، تقویت جنبه‌های تصویری و تقویت وزن و آهنگ شوخی‌ها. تمرین‌هایی که در فصل بیست‌وپنج آمده به مخاطب کمک می‌کند مهارت‌های لازم را برای نوشتن یک تک‌گویی خوب و خنده‌دار در خود پرورش دهد. فصل بیست‌وشش به انتقالگرها می‌پردازد. انتقالگرها جملات، حرف یا شوخی‌هایی هستند که دو شوخی را به گونه‌ای نامرئی به هم وصل می‌کنند. انتقالگرها در برنامه طنز حضوری خیلی نرم و باظرافت مخاطب‌ها را نه تنها از یک موضوع یا زیرموضوع به موضوع یا زیرموضوع بعدی هدایت می‌کنند، بلکه حالت گفتاری و فی‌البداهه بودن شوخی‌ها را هم حفظ می‌کنند. همچنین در این فصل شیوۀ چیدمان آنها را به ترتیبی که توالی یا نظم منطقی هم داشته باشند، می‌آموزد.

بخش چهارم کتاب به دو شیوه یا قالب طنز: طنز حضوری و رمان طنز می‌پردازد و مخاطب را با مثال‌های روشن با طرز استفاده و نگارش این قالب‌ها آشنا می‌کند. اولین قالب بیشتر نمایشی و دومین قالب نوشتاری است. فصل بیست‌وهفت این بخش نه تنها خواننده را با طنز حضوری یا ایستادۀ معیار آشنا می‌کند، بلکه در کنار آن ویژگی‌های شبه‌طنز حضوری را نیز معرفی می‌کند؛ شیوه‌هایی مثل لطیفه‌گویی، داستان‌گویی و شیوه‌هایی که کمتر به متن و کلام وابسته‌اند. این فصل در ضمن توضیح می‌دهد چرا آموزش و اجرای طنز حضوری برای طنز‌پردازها تقریباً واجب است. در فصل بیست‌وهشت بیش از ده شیوۀ سوژه‌یابی برای نوشتن شوخی‌های طنز حضوری آمده است، شیوه‌هایی مثل استفاده از اینترنت، نوشتن طنز ار روی شخصیت‌ها، استفاده از جریان سیال ذهن، ترکیب، اظهار‌نظر طنز‌آمیز درباره اخبار مهم و داغ روز و ... . در فصل بیست‌ونه مخاطب با چند نوع از بهترین موضوعات جذاب و همه‌پسند طنز حضوری به طور مفصل آشنا می‌شود؛ موضوعاتی مثل مسخره‌کردن خود و خویشان، موضوعات حاصل از مشاهدات روزانه و سیاست. در فصل سی می‌آموزیم که نویسنده و مجری متن طنز حضوری گاه یک نفر است و گاه دو نفر است. به علاوه متن طنز حضوری برای درج در کتاب‌ها نوشته نمی‌شود بلکه آن را برای اجرا روی صحنه می‌نویسند. در فصل سی‌ویک می‌آموزیم که طرز چیدن شوخی‌ها یا قطعات کوچک برنامه طنز حضوری، بسیار مهم است. چون صرف‌نظر از اینکه شوخی‌ها باید به نحوی با هم ارتباط و تا آخر از نظر سبک، شخصیت و موضع طنز‌گو انسجام داشته باشند، باید بدانیم که ترتیب شوخی‌ها بسیار قوی، شوخی‌های خوب و شوخی‌های متوسط ما چگونه باید باشد. این فصل نکات مختلف دربارۀ ساختار و چیدمان شوخی‌ها از نظر محتوایی و میزان تأثیرگذاری در یک برنامه طنز حضوری می‌پردازد. در فصل سی‌ودو مخاطب با هفت نوع قاب شخصیتی مشهور آشنا خواهد شد، شخصیت‌هایی مثل دست‌وپاچلفتی، روشنفکر، هجاگر سیاسی و داستان‌گو. همه طنزپردازان طنز حضوری باید در همان سی ثانیۀ اول اجرای طنز حضوری، شخصیت خود را برای حاضران مشخص و تا آخر آن را حفظ کنند. در این فصل خواننده با ویژگی‌ها و شیوه‌هایی برای تقویت شخصیت روی صحنه آشنا خواهد شد. فصل سی‌وسه به طور مفصل به دیدگاه طنز‌پرداز می‌پردازد: طنزپرداز در هر شوخی باید معلوم کند احساسش نسبت به موضوع شوخی‌اش چیست. این فصل روشن می‌کند که دیدگاه یا موضع طنزپردازها دربارۀ موضوعاتشان اغلب یکی از شش دیدگاه تقریباً منفی مثل ترس، تنفر، تعجب و ... است. فصل سی‌وچهار یاد می‌دهد چگونه گفت‌وگو و بازی شخصیت‌هایی را که در مقدمه به آنها اشاره شده است به متن شوخی‌ها اضافه کنید. البته این شخصیت‌ها می‌توانند غیر آدمیزاد و حتی اشیای بی‌جان هم باشند. در فصل سی‌وپنج راه‌هایی برای حل مشکلات اساسی طنز‌پرداز هنگام اجرای طنزحضوری ارائه شده است. فصل سی‌وشش روش‌هایی را برای تمرین شوخی‌ها (انتخاب مکان‌های مناسب و حضاری که باید پیش روی آنها تمرین کنید)، کارهایی که لازم است برای آماده شدن روی صحنه انجام دهید و نیز شیوه‌های مناسب شوخی‌گویی و اجرای شوخی‌ها را به شما می‌آموزد. فصل سی‌وهفت شیوه‌هایی برای ارزیابی برنامه‌هایتان و کشف و رفع ایرادهای احتمالی شما در اجرا ارائه می‌دهد. فصل سی‌وهشت ابتدا توضیح می‌دهد رمان طنز در درجۀ اول رمان است و بعد طنز. به این معنی که مثل همه رمان‌ها، داستانی پرکشش را با تمام عناصر آن بازگو می‌کند. طنز بودن رمان نیز بیش از همه به نگاه طنز رمان‌نویس به دنیا و بعد طرح شخصیت‌ها و در مرحلۀ آخر به پرداخت طنز‌آمیز آن رمان برمی‌گردد. در آخر این فصل نیز می‌آموزیم که چگونه با 14 شیوه، سوژه‌های طنز خلق کنیم. در فصل سی‌ونه می‌آموزیم فقط نوشتن سوژه‌های طنز کافی نیست، بلکه باید براساس این سوژه طرح‌های زیادی بنویسیم و بعد طرحی را که طنز‌آمیز است براساس توانایی و علاقه‌مان انتخاب کنیم. این فصل در ضمن به ما می‌گوید طرح یعنی چه، چگونه طرح بنویسیم، طرحمان را ارزیابی کنیم و برای نوشتن یک رمان طولانی، طرح رمان خود را با استفاده از خط‌های داستانی و الگوهایی، پیچیده کنیم. در آخر این فصل نیز می‌فهمیم چرا برخی از رمان‌های طنز طرح‌هایی قوی ندارند؟ و عوامل شش‌گانه کشش در رمان چیست؟ در فصل چهل ابتدا با ویژگی‌های شروع، وسط و پایان خوب هر رمان و رمان‌های طنز آشنا می‌شویم و سپس ویژگی‌های هر فصل و صحنۀ خوب، اندازه هر فصل و نیز عناصر تشکیل‌دهندۀ هر صحنه، چیدمان و پیوند درست صحنه‌ها و فصل‌ها و شیوۀ نوشتن درست هر یک را می‌آموزیم. سپس یاد می‌گیریم که چگونه هر فصل را با ترکیبی از صحنه و خلاصه بنویسیم و چگونه یک صحنه را طنزآمیز کنیم. در آخر هم با اهمیت و ویژگی‌های شخصیت‌های طنز‌آمیز و اینکه چگونه می‌توان با شخصیت‌های بامزه رمان طنز نوشت آشنا، می‌شویم. فصل چهل‌ویک شرح می‌دهد که چرا دانای کل می‌توند برخی از محدودیت‌های تعریف رمان با من راوی را رفع کند. سپس می‌آموزیم که چگونه می‌توان با استفاده از همه فنون شوخ‌طبعی، با پرداختی طنزآمیز، طنز رمان را بیشتر کرد. در این فصل شما با نحوۀ استفاده از زبان، توصیف و گفت‌وگو برای بیشتر کردن طنز رمان آشنا می‌شوید. در آخر نیز می‌آموزید که چگونه اسامی طنز‌آمیز روی رمان خود بگذارید.

فهرست مطالب کتاب:

سخن ناشر

نمای دور

سخنی با خواننده: زندگی، طنز و دیگر هیچ!

این کتاب حاضر و آن کتاب غایب

بخش اول: نکات پایه‌ای طنز‌پردازی

بخش دوم: فنون طنز‌پردازی

بخش سوم: تمرین‌های عملی شوخی‌نویسی

بخش چهارم: قالب‌ها و کاربردهای طنزپردازی

واژه‌نامه

طنز‌پردازان

منابع

نمایه