سیاستورزی در ایران عصر صفوی: قدرت، دیانت، بلاغت
خلاصه
این مطالعه با تمرکز بر آیین دبیری و نقش متولیانش در این طرح عظیم دولتی در حکومتهای مهم شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه محمد خدابنده و شاه عباس در جوانی خلأ نسبتاً بزرگی در مطالعات کنونی راجع به صفویه را پر کند.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
اگر پیدایش شاهنشاهی نیرومند صفوی از سال 906 ـ 907 را عموماً نقطۀ عطفی در تاریخ ایران به شمار میآورند، جای شگفتی ندارد؛ بهویژه با توجه به اینکه یکی از بسترهای تاریخی پویاتر آن این باور بوده که ایران در خلال دورههای پیاپی سلطۀ اعراب و ترکان و مغولان توانسته هویت فرهنگی خود را حفظ کند.
محدودۀ زمانی این کتاب، قرن شانزدهم است. از آغاز خیالپروری منجیگرایانۀ شاه اسماعیل جوان در احاطۀ ترکمنهای غیور تا نخستین سالهای حکومت موفقترین فرمانروای صفوی شاه عباس. در مورد این دوران میتوان بهجرئت گفت که متنوعترین و پرتحرکترین دوره از حیث کسب مشروعیت برای حکومت است. این کتاب میکوشد نقبی بزند در ماهیت متغیر و چندوجهی مشروعیت صفویه در قرن شانزدهم و رابطۀ دیالکتیکی آن با بلاغت در اسناد اداری و مکاتبات خارجی که از طریق دبیرخانه صورت میگرفت.
این مطالعه با تمرکز بر آیین دبیری و نقش متولیانش در این طرح عظیم دولتی در حکومتهای مهم شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه محمد خدابنده و شاه عباس در جوانی خلأ نسبتاً بزرگی در مطالعات کنونی راجع به صفویه را پر کند. انواع گوناگون نامهها و فرمانهای شاهنشاهی (منشآت، مکتوبات، فرامین) که در مجموعههای انشای دبیرخانۀ صفویه گرد آمدهاند و همچنین نامههایی از صفویه که در مجموعههای انشای عثمانی، گورکانی، ازبک و دکنی موجود است، کمکهای ارزندهای خواهند بود که هنوز کمابیش ناکاویده ماندهاند.
هرچند ساختار کتاب به طور کلی ترتیبی تاریخی دارد، بیشترین کوشش در واکاوی مطالب دبیری صفویه و ترکیب دبیرخانۀ صفوی در رابطهاش با جریانهای عمدۀ سیاسی و مذهبی موجود بهکاررفته است. هدف کتاب در خوانشهای فیلولوژی و هرمنوتیکی متون دبیری خلاصه نمیشود؛ این سندهای انشا با گزارش وقایع و تحولات سیاسی و اداری همراه خواهد شد. از اینرو ابعاد ظریفتری از داستان صفویه در قرن شانزدهم را به نمایش خواهد گذاشت و بر دستگاه دولتی و چگونگی تکامل آن در این دوره نیز پرتو خواهد افکند. اما از آنجا که بحثهای اساسی درباره جوانب مشروعیت و استفاده از ادبیات اساطیری ـ تاریخی در این نوشتههای روزمره نسبتا کم است، میچل گاهی نیز به فرمانهای منحصربهفردی میپردازد که در چارچوب هنجاری آن ادبیات دولتی نمیگنجد. همچنین برای پیشبرد گزارش سیاسی و اداری، به طیف وسیعی از منابع صفوی میپردازد که بهتازگی منتشر شدهاند: مثل تاریخ ایلچی نظامشاه از خورشاه بنقباد و جواهرالخبار بوداق منشی.
فصل اول با عنوان «شاهنشاهی آخرالزمان» درباره ظهور و حکومت شاه اسماعیل است و اینکه اسناد دبیرخانه صفویان چگونه به ما کمک میکند گذار نهضت آنها را از شکل یک طریقت صوفی به قالب یک دولت شاهنشاهی دریابیم و میزان تأثیر منش ستیزهجویانه و منجیگرایانۀ اوایل حکومت صفوی را در سالهای حکومت شاه اسماعیل ببینیم. این فصل همچنین میکوشد نشان دهد که داعیههای ایدئولوژیکی صفویه چگونه پس از جذب کامل دیوانسالاری تیموری در دهههای 916 و 927 دگرگون شد. این ادیبان دیوانی تیموری پیشین از بسیاری جنبهها متولیان اصلی فرهنگ ادبی ایران اسلامی پس از مغول بودند و حمایت دربار صفوی از آنها تحول کوچکی نبود.
فصل دوم با عنوان «جهانشناسیهای ناهمساز» به بررسی ورود فقیه بزرگ شیعه، کَرَکی، به دربار شاه طهماسب و تأثیر حضور فزاینده شیعیان عملگرای اهل فقاهت در دبیرخانۀ صفوی و تولیدات مکتوبش میپردازد. در این فصل نشان داده میشود که چگونه در این سالها رقابتهای فرهنگی و مذهبی در دبیرخانه صفویه بالا گرفت. میچل نقطهعطف مسئله کلیدی مشروعیت صفویه را در سال 1532 میبیند که به قول او «حکومت شخصی» شاه طهماسب آغاز شد و کوشید نفوذ آمرانه قزلباشان را مهار کند و در اختیار بگیرد.
در فصل سوم با عنوان «توبه دوم» دگرگونی دبیرخانه در پی تصمیم شاه به انتقال پایتخت از تبریز به قزوین بررسی شده و تحرک تازۀ روحانیان را که با ایجاد شبکههای گوناگونی از قشر سادات در ایران پدید آمده، نشان داده شده است. بسیاری از مورخان علت اصلی تصمیم به استقرار دربار در قزوین را نگرانی از نزدیکترشدن مرز عثمانی در آذربایجان میدانند؛ اما به باور میچل نگاه به این تصمیم صرفا از زاویه خطر عثمانی به معنی بیتوجهی به جذابیتی است که قزوین در حکم یک مرکز تاریخی دولت و دیانت و تجارت داشت. در نظر میچل تصمیم طهماسب به کشاندن شاهنشاهیاش به داخل فلات ایران را زمانی میتوان بهتر درک کرد که «هدف او یعنی گسترش دامنه حکومت و نشر پیام تشیع دوازدهامامی به نقاط شرقیتر را نیز در نظر بگیریم».
میچل در فصل چهارم و پایانی به ساختار و رفتار دبیرخانه در حکومت شاه اسماعیل دوم و سپس شاه محمد خدابنده و تاحدودی به اعاده حیثیت این شاهان پرداخته است؛ چون در نظر او بسیاری از بزرگترین ادبیان، مدیران و مورخان دوره بعد، یعنی حکومت شاه عباس، تعلیم و تربیت و تجربیات اولیه خود را در این دوره به دست آوردند. همچنین در این فصل جهتگیری تازه در سبک و سیاق کار دولت در نخستین دهه زمامداری شاه عباس نیز بررسی میشود، پیش از آغاز اصلاحات فراوان سیاسی و نظامی و اداری که در سه دهه پایانی دورهاش انجام داد: از تحولات اداری و یکدستسازی دولت شاهنشاهی تا مرحله تازهای از توسعه ارضی، تحولات دیپلماتیک و سهم انکارناپذیر ایران در معادلات منطقهای و جهانی.
در مجموع میچل در این کتاب نشان میدهد که چگونه در میانه قرن «کلیت جامعی از تتبع شیعی دوازدهامامی در حکومت صفویه آمیخت و در دنباله قرن شانزدهم، ایدئولوژی صفویه اندکاندک پذیرای الگوی مرجعیت امامی شد». او به اصطلاحات و استعارات سنتی ایرانی ـ اسلامی استناد میکند که در نخستین نامههای صفویه به چشم میخورد (از اشارات به قصص یهودی ـ مسیحی تا اساطیر ایران پس از اسلام و مفاهیم ترکی ـ مغولی حکومت پدرانه) و نشان میدهد چگونه اینها با مجموعهای از اخبار و احادیث در تجارب تاریخی تشیع دوازدهامامی ترکیب شد.
فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار
1. شاهنشاهی آخرالزمان، 907 ـ 938/ 1501 ـ 1532
2. جهانشناسیهای ناهمساز، 939 ـ 963/ 1532 ـ 1555
3. توبۀ دوم، 963 ـ 984/ 1555 ـ 1576
4. بازگشت پادشاه، 984 ـ 1007/ 1576 ـ 1598
سخن پایانی
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
ماهنامۀ خبری، آموزشی و اطلاعرسانی «جهان کتاب»، سال بیستودوم، فروردین و اردیبهشت 1396، شماره 1و 2
جمعی از نویسندگان به مدیرمسئولی طلیعه خادمیانشمارۀ اول و دوم ماهنامۀ جهان کتاب (پیاپی 335 و 336) ویژۀ فروردین و اردیبهشت 1396 منتشر شده است.
منابع مشابه بیشتر ...
از پارس تا ایران: خاطرات برادران مولیتور، کارمندان بلژیکی دولت ایران
لامبرت مولیتور و برادرانشمولیتور در مقایسه با برخی از هموطنان خود موفق میشود در طول دوران اقامت خود در ایران از تلههای سیا
سیاست و تجارت در فارس: از برافتادن صفویان تا برآمدن زندیان
احمد بازماندگان خمیریدربارۀ خوانین، چگونگی برآمدن آنها و روابط آنها با ساخت تجاری فارس در دوره بین صفویه و قاجاریه پژوهش
نظری یافت نشد.