معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نامه‌های شادروان دکتر اصغر مهدوی به بانو شیرین مهدوی غنیمتی است که از آن فقید بزرگوار برجای مانده است. این نامه‌ها همچون یادگاری است استثنایی از مهدوی، از این‌رو که او دانشمندی کم‌نویس بود. نامه‌ها گوشه‌ای است از آگاهی‌های گستردۀ مهدوی نسبت به جریان‌های مالی و اقتصادی عصر ناصری و بعد از آن، که در عمدۀ منابع قاجاری هم ثبت و ضبطی ندارد. جز آن نشانه‌ای است از دقت مهدوی در نقل گفته‌های تاریخی و نقد شنیده‌های معمولی، هوایی و معمولاً پوچی که بین مردم دربارۀ بزرگان رایج می‌شود و دهان به دهان و شهر به شهر می‌گردد و در کتاب‌ها به عنوان روایت معتبر و اغلب برای چاشنی‌زدن و جذاب‌کردن نوشته‌ها، مورد استناد قرار می‌گیرد.

مهدوی در این نامه‌ها اتکایش بر سند معتبر و نوشته‌های صادقانه است. او بانو شیرین مهدوی را متوجه می‌کرده که برای هر گفته‌ای در مورد حاج محمدحسن امین دارالضرب و فرزند او به طور کلی اولاد و احفاد حاج محمدمهدی اصفهانی می‌باید مطلقاً بر اساس سند سخن گفت و نوشت؛ زیرا همیشه مخالفان و معاندان دربارۀ شخصیت‌های زمانۀ خود چیزهایی گفته یا نوشته‌اند که درست نیست؛ مقداری برای خوشایند بوده و مبلغی هم برای خوشمزگی و مجلس‌آرایی و بالاخره ضدیت و تعریض. مهدوی در تاریخ‌نویسی مطالبی را که حدسی و احتمالی و نیش‌دارانه نوشته شده باشد، با تندی مردود و از زمرۀ مزخرفات می‌شمرد.

مهدوی تاریخ‌دوست، تاریخ‌خوان و تاریخ‌شناس بود و آنچه به خانم شیرین مهدوی نوشته، برای دفاع از خاندان خود نیست؛ زیرا همیشه تاریخ مملکت را بر پیشینۀ خاندان خود مرجح می‌دانست. این سجیۀ عالی از موقعی در او متمکن شد که از حوالی سال 1331 به معاینه و رسیدگی و خواندن هزاران هزار برگۀ بازمانده از دستگاه دو امین‌الضرب (نیا و پدر خود) در خانۀ پدری‌اش موجود بود و کسی لای آنها را پس از وفات حاج جسین آقا امین‌الضرب (1311 ش) باز نکرده بود. اسناد در صندوق‌ها و یخدان‌هایی بود سربسته. مهدوی با نظمی علمی و حوصله‌ای که زادۀ علاقمندی او به کشف جریان‌های گذشته می‌بود و تعلق خاطری که بر وقوف به تاریخ اقتصادی و تجاری دورۀ قاجاری داشت، به بازکردن نامه‌ها و دفترها و اوراق محاسباتی و کتابچه‌های دیگر میان آنها پرداخت. یک‌یک را می‌خواند و به شناسایی نویسنده‌های آن اوراق که واجب می‌دانست می‌پرداخت.

مندرجات نامه‌ها تنها نکته‌های شجره‌نامه‌ای و سرگذشتی افراد نیست، بلکه مقدار زیادی از اهمیت نامه‌ها به نکات و مطالبی است که دربارۀ صرافی و روش کار آنها، عیار سکه، تبدیل مسکوکات، برات‌نویسی، استخراج آهن، صراف خزانه، مجلس تجارت، وضع سراهای تجارتی و دیگر مباحث مربوط به تجارت و امور پولی که امروزه به کلی فراموش شده، نوشته شده است. یا از این قبیل که در قرن سیزدهم اصطلاح «سیبه» در اصفهان به چه می‌گفته‌اند، در حالی که همین واژه در تواریخ عصر تیموری و صفوی هم دیده می‌شود.

مهدوی در ارائۀ اسناد به‌دست‌آمده نظر تاریخی داشت؛ پس هیچ‌گاه «پوشیدگی» و مخفی‌کاری نکته‌ای را جایز نمی‌دانست. بنابراین در همین نامه‌ها مطالبی دربارۀ اصول زندگی و وضع حاج محمدمهدی دیده می‌شود که می‌تواند مؤید این مطلب باشد؛ همان‌طور که قضیۀ زندانی‌شدن جد و پدرش را نیز نوشته است یا اینکه می‌نویسد: «این طبقه از مردم آن زمان زندگی بسیار محدودی داشته و با قناعت زندگی می‌کرده‌اند». البته پرسش‌های خانم مهدوی نیز اهمیت دارد؛ از این‌رو که اصغر مهدوی را وادار به یادآوردن دانسته‌ها و خوانده‌های پیشینه‌اش کرد و این یادگار دل‌پسند از آن مکاتبات بر جای ماند.

افزون بر نامه‌ها، شش نوشتۀ دیگر در این کتاب آمده که به این ترتیب است: نخست شرح حال دکتر اصغر مهدوی به قلم ایرج افشار؛ دوم ترجمۀ مقالۀ دکتر مهدوی دربارۀ اسناد خانوادگی امین‌الضرب؛ سوم وصیت‌نامۀ حاج محمدحسن امین دارالضرب؛ چهارم زندگینامۀ خودنوشت حاج محمدحسن امین‌الضرب؛ پنجم مقدمۀ شجره‌نامۀ خانوادۀ مهدوی به قلم اصغر مهدوی و در آخر تعدادی عکس و نیز تصاویر برخی دستنویس‌ها که از گنجینۀ خانوادگی دکتر مهدوی تهیه و به انتهای کتاب افزوده شده است.

فهرست مطالب کتاب:

* یادداشت‌ها:

یادداشت/ ایرج افشار

یادداشت/ شیرین مهدوی

یادداشت/ نادر مطلبی کاشانی

* مکاتبات دکتر اصغر مهدوی و شیرین مهدوی

* پیوست‌ها:

یه یاد دکتر اصغر مهدوی/ ایرج افشار

اسناد امین‌الضرب: منبعی برای شناخت تاریخ اقتصادی و اجتماعی ایران، سدۀ سیزدهم و چهاردهم هجری قمری/ نوشتۀ اصغر مهدوی؛ ترجمۀ سید محمدحسین مرعشی

وصیت‌نامۀ حاج محمدحسن امین‌الضرب به فرزندش حاج محمدحسین امین‌الضرب/ به کوشش ایرج افشار

یادگار زندگانی (زندگینامۀ خودنوشت حاج محمدحسین امین‌الضرب)/ به کوشش ایرج افشار

[مقدمۀ] شجره‌نامۀ مهدوی/ اصغر مهدوی، ندا مهدوی

گزیده عکس‌ها و دست‌نویس‌ها