معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

نقد و تصحیح متون از موضوعاتی است که از گذشته‌های دور در دنیا به آن توجه شده است. گرچه شیوه‌های علمی در این فن دستاورد قرون اخیر است و غربیان، مبتکر برخی روش‌های کارساز در فن تصحیح بوده‌اند؛ اما در سرزمین ما نیز صاحبان ذوق و اندیشه‌ای پیدا شده‌اند که راه را برای پژوهشگران این پدیدۀ غریب هموار کرده‌اند.

نثاری تونی از شاعران شیعه‌مذهب و توانای قرن دهم هجری و معاصر شاه‌طهماسب اول صفوی (جلوس: 930 هـ. وفات: 983) است که نام و یاد او در بسیار از تذکره‌های شعرا ضبط شده است. شمار منابعی که به شرح حال و آثار وی اشاره کرده‌اند کم نیست.

نام شعری وی را همگان «نثاری» و نسبتش را «تونی» ضبط کرده‌اند. از نام اصلی او و پدرانش در تذکره‌ها ذکری به میان نیامده است. صاحب تذکرۀ روز روشن می‌افزاید که در جنابذ (گناباد) توطّن داشت. نثاری معاصر شاه‌طهماسب اول صفوی بوده و در ستایش او اشعاری سروده است. در تذکره‌ها وی را به صفات چرب‌زبانی، شیرین‌زبانی، وفور فضیلت، لطف طبع، سرعت فهم، حدّت طبع، حسن خلق و کثرت تواظع ستوده‌اند. سال وفات نثاری در چندین مأخذ 968 و تنها در تذکرۀ نفائس‌المآثر میرعلاءالدولۀ کامی قزوینی 967 ضبط شده است.

دیوان اشعاری از نثاری تونی در دست است که تعداد ابیات آن در نسخه‌های موجود متفاوت است. از دیوان او تاکنون دو نسخه شناسایی شده است: الف) نسخۀ شمارۀ 3285 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، متعلق به سدۀ یازدهم شامل سه‌هزار بیت حاوی قصاید و غزلیات که آغاز و انجام آن ناقص است. ب) نسخۀ 3285 همان کتابخانه تحریر سدۀ دوازدهم با حدود پنج‌هزار بیت، شامل غزلیات و قصاید و ترکیب‌بندها که غزل‌ها و قصاید براساس قافیه مرتب شده است. چند قصیده در منقبت حضرت ثامن‌الائمه که مراتب خلوص عقیده و احترام خود را نسبت به امام همان ابراز داشته و بقیه در ستایش چند تن از رجال عصر صفوی از جمله: نظام‌الدین شاهقلی سلطان استاجلو، خواجه جلال‌الدین امیر بیگ وزیر، خواجه شمس‌الدین محمد نورکمال و امیر آیغوت‌بیگ استاجلوست. برخی از این قصاید دارای عناوین طولانی است که در متن کتاب می‌توان دید.

بیشترین آوازۀ شاعری نثاری تونی به خاطر مثنوی سرو و تذرو اوست که در 2385 بیت بر وزن مثنوی شاه و درویش هلالی جغتایی (مقتول: 936هـ) یعنی «فاعلاتن مفاعلن فعلن» از متفرعات بحر خفیف به سال 946 هـ و برای میرزا آیغوت‌بیک استاجلو سروده است.

نثاری در شعر خود، به‌ندرت به زندگی خویش اشاراتی دارد. تنها در بیتی از قصاید و بیتی از عزلیات او می‌توان کورسویی یافت تا از حیات و زندگی او که پس پرده‌های تیرۀ تایخ پنهان شده است، حجابی نازک برداشت.

رسم بر این بوده است که هر شاعر را به دوره‌ای خاص از شعر فارسی، منسوب و سبک او را با توجه به زمان حیات و برخی ویژگی‌های عام سبکی او تعیین کنند. اما این تقسیم‌بندی کلی چندان دقیق نیست. چه‌بسا شاعری در دورۀ سبک عراقی، شعرش از صبغۀ سبک خراسانی آکنده باشد و شعر شاعری دیگر در عصر سبک خراسانی، رنگ شیوۀ عراقی گرفته باشد. نثاری را باید از این دسته از شاعران دانست که شیوۀ بیان او گرچه بیشتر به سبک عراقی متمایل است، اما از ویژگی‌های سبک وقوع وهندی نیز خالی نیست.

یکی از ارزش‌های هر اثر ادبی، وابسته به مضامین بدیع و بکری است که به‌طور طبیعی و در مسیر بی‌تکلف زبان، شاعر و نویسنده از آنها بهره می‌گیرد. شعر نثاری گرچه به تعبیر حافظ «همه بیت‌العزل» نیست، اما نوآوری‌های او دست‌کم در عرصۀ شعر فارسی در قرن دهم حائز اهمیت است.

نثاری شاعری است پایبند به شریعت اسلام و مذهب شیعه. ارادت او به اهل بیت رسول‌الله (ص) از قصایدش در منقبت امامان شیعه (ع) آشکار است. در نظر او، شعر وسیله‌ای در خدمت بیان افکار و اندیشه‌هاست؛ حتی غزل‌های عاشقانۀ او سری در ملکوت دارد.  

از دیوان، دو نسخه به شماره‌های 2497 و 3285 در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است که اولی تحریر سدۀ 12 حدود پنج‌هزار بیت و دومی مربوط به سدۀ یازدهم با قریب سه‌هزار بیت است.

1. نسخۀ «الف» (پنج‌هزار بیت): این نسخه که در این تصحیح اساس قرار گرفته است، با خط نستعلیق خام کتابت شده و شمال 338 صفحه است. هیچ‌گونه حاشیه‌نوسی و یادداشتی که تاریخ کتابت را مشخص کند، در این نسخه دیده نمی‌شود. با توجه به کاغذ نسخه و برخی ویژگی‌های رسم‌الخط، می‌توان حدس شد که نسخه در اواخر قرن دوازدهم استنساخ شده باشد.

2. نسخۀ «ب» (سه‌هزار بیتی): این نسخه با خط نستعلیق نسبتاً پخته و هنری کتابت شده است. از صفحۀ 1تا 57 در حاشیۀ صفات قصاید ضبط شده و همۀ متن حواشی باقی‌مانده به ثبت غزلیات اختصاص یافته است. این نسخه شامل سیزده قصیده و یک ترکیب‌ند در منقبت امیرالمؤمنین علی(ع) و تعدادی غزل است. در هیچ صفحه‌ای از نسخه، نوشته‌ای که نشانی از زمان و تاریخ کتابت نسخه در اختیار ما بگذارد، به دست نیامد. علت عمده این موضوع، افتادن صفحات آغاز و پایان این دست‌نوشته است.

فهرست مطالب کتاب:

پیش‌سخن

مقدمۀ مصحح

غزلیات

قصاید

ترکیب‌بندها

توضیحات

نمایه‌ها

کتابنامۀ مقدمه و توضیحات