معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

آذربایجان به عنوان بخشی از سرزمین وسیع ایران، از دیرباز سرزمین شگفتی‌هاست. تاریخ آن نیز مملو از اتفاقات و حوادث بی‌مانندی است که هر خواننده‌ای را دچار حیرت و شگفتی می سازد. نگاه به تاریخ این سرزمین می‌بایست توام با بررسی تاریخ ملل همسایه باشد. سده‌ها و هزاره‌هاست که اقوام بی‌شماری در این سرزمین دوش بدوش هم فعالیت داشته، بنای تمدن و مدنیت نهاده و تا امروز هم در کنار یکدیگر با صلح و صفا، هر چند که گاهی با برخوردهای خونین هم همراه بوده، اما با تحمل و بردباری زیسته‌اند. در این تاریخ پر فراز و نشیب، اقوام و ملل مختلف با مردم بومی این سرزمین برخوردها و زدوخوردها داشته‌اند که گاهی غالب و گاهی مغلوب گشته‌اند و برآیند تمامی تاریخ همانی شده است که امروز مردم غیور آذربایجان را تشکیل می‌دهند. این پروسۀ تاریخی در تکوین و تکامل تشکیل ملت بزرگ ایران که امروز در آذربایجان و سویهای آن می‌زیند از دید بسیاری از پژوهندگان به دلایل خاص مغفول مانده و یا حتی می‌توان گفت که به اجبار مسکوت نهاده شد است. تاریخ این سرزمین از 2500 سال یا 3000 سال پیش آغاز نمی‌گردد؛ پیش از آمدن آریایی‌ها بدین سرزمین  ـ با هر عنوان و هر حرکتی ـ مدنیت و تمدن استواری وجود داشته است که آثار باقی ماندۀ آن در سال‌های اخیر از زیر خاک بیرون کشیده شده و از تمدنی پیش‌تر از 7000 سال خبر می‌دهد. پرداختن به این تاریخ و فرهنگ و مدنیت پاگرفته در آن، بدین سادگی هم نخواهد بود؛ زیرا یک‌جانبه و تک‌بعدی نمی‌توان با این تاریخ که بخشی از تاریخ تمدن بشریت است به نتیجه رسید. لذا باید تاریخ مللی را که در این سرزمین به تولید فرهنگ و ادب پرداخته‌اند مدنظر قرار داد و به دور از تعصب‌های کور قومی، به کشف واقعیت‌ها نشست.

تاریخ ادبیات، شاخه‌ای از تاریخ است. تاریخ ادبیات، محصولات ادبی یک ملت، به عبارت دیگر محصولات اندیشه و احساس او را در چارچوب تاریخ و زمان خاصی مورد مطالعه قرار می‌دهد. هر اثر ادبی و هر عالم و اندیشمند و شاعری را به خاطر اینکه در دورن ملت و در دوران تاریخی خاصی می‌زیسته است می‌بایست در داخل روند تاریخ عمومی زمان و مکان خاص خود به بررسی نشست. همان‌گونه که در باروری یک درخت به بررسی شرایط آب و هوایی، اقلیمی، خاک و غیره توجه می‌کنیم در بررسی محصولات ادبی نیز می‌بایست به شرایط تاریخی، اجتماعی و سیاسی زمان دقت کرد. وقتی سخن از تاریخ ادبیات آذربایجان می‌رانیم، طبیعی است که می‌بایست آثار اندیشه و احساس مردم آذربایجان را در طول تاریخ با زبان‌های مختلف از زمان‌های کهن تا امروز و به صورت دوره به دوره مورد مطالعه قرار داد. طبیعی است برای درک بهتر تاریخ ادبیات، شرط لازم این است که قبلا تمامی عناصر فرهنگی دخیل را مدنظر قرار داد.

نحوۀ نگارش این کتاب چنین بوده است که برای نگارش تاریخ ادبیات هر یک از ادوار، به صورت مقدمه وضعیت سیاسی، اجتماعی، علمی آن دوره بررسی شده است و سپس به معرفی عالمان، به‌ویژه شاعران همان عصر پرداخته شده است. گاه این دو موضوع با هم مخلوط شده است؛ یعنی بررسی اوضاع سیاسی اجتماعی علمی دوران با بررسی زندگی و آثار عالم و شاعر درهم آمیخته شده است.

آذربایجان همواره صاحب یک زبان ادبی نبوده است. بسیاری از عالمان این خطه، آثار خود را به زبان دینی یعنی عربی نگاشته‌اند و دلیل آن بسیار است که مختصراً می‌توان اوضاع زمان، اعتقادات دینی، توانمندی زبان عربی، موضوع اثر و موارد دیگر را برشمرد؛ اما هرگز نمی‌توان در تاریخ ادبیات آذربایجان آثار خلق شده به زبان عربی را کناری نهاد و بدان‌ها اشاره نکرد؛ چراکه این گنجینه نیز بخشی از تاریخ ادبیات این مردم و این سرزمین است. همچنین است ادبیات غنی و گسترده‌ای که در همین سرزمین به زبان فارسی نوشته شده است و دارای قدمتی بیش از هزار سال است. مگر می‌توان این گنجینه را از تاریخ ادبیات آذربایجان جدا کرد و به حساب نیاورد؟ برخلاف ادیبان فارس که وقتی ادبیات ایران می‌نویسند فراموش می‌کنند که ایران از آن همۀ ایرانیانی است که در این سرزمین زیسته و به خلق آثاری به زبان خود پرداخته‌اند و ادبیات ترکی، عربی، ترکمنی، بلوچی و غیره نیز جزو ادبیات ایران است. به همین خاطر نویسنده این امر را رعایت کرده و هر چند کم، ولی به حد امکان برای این امر، میدان گشوده است.

تنوع و گوناگونی ادبیات آذربایجان مورد دیگری است که باعث غنای ادبیات ماست و تا حد امکان به زوایای آشکار آن اشاره کرده شده اما هنوز می‌بایست این اثر کامل‌تر شود.