معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

وقایع‌نامۀ آربلا یا تذکرۀ اربیل که در اصل متن به زبان سریانی است، از منابع بکری است که در شناخت دورۀ متأخر اشکانیان و اوایل سلسلۀ ساسانی از ویژگی‌هایی برخوردار است. از جمله، این متن چشم‌انداز تازه‌ای برای نگریستن به آن دوران در اختیار پروهنده قرار می‌دهد. بدین معنی که این دوره از تاریخ ایران را از نگاه مسیحیانی در اختیار خواننده قرار می‌دهد که غالباً در معرض تعقیب و آزار از سوی دستگاه حکومت مرکزی یا نمایندگان محلی حکومت ایران قرار داشتند. یکی از ویژگی‌های این کتاب، آشناکردن خواننده با سلسله مراتب مسیحی و آگاه کردن او از چند و چون زندگی و روزگار مسیحیان ایرانی آن عصر است. تاریخ مسیحیان ایران مانند پیروان دیگر ادیان، آیین‌ها و فرقه‌ها و نیز مانند تاریخ اقوام ساکن سرزمین ایران هنوز نوشته نشده است. دیگر ویژگی این کتاب، روایت دست اولی است که از نگاه مسیحیان به مغان و موبدان و نیز نگاه اینان به مسیحیان و روایط این دو گروه از رهبران دینی مردم با همدیگر دارد.

یکی از رازآمیزترین وقایع‌نامه‌های سریانی وقایع‌نامۀ آربلا است که آن را به اقتضای سنت ایرانی تذکره‌نویسی و برای تقریب به ذهن تذکرۀ اربیل نام نهاده‌اند. نگارندۀ این اثر شناخته نیست و مطالب آن مربوط به حوزۀ جغرافیایی مشرق فرهنگ سریانی است و اخباری از سوانح دین مسیح را در آربلا یا اربیل از سال‌های آغازین مسیحیت تا میانه‌های قرن ششم میلادی گزارش می‌کند. این تذکره شامل بیست فصل کوتاه و بلند دربارۀ احوال نخستین اسقف‌های اربیل است و با شرحی از احوال اسقف پقیدا آغاز می‌شود که در سال 104 میلادی عهده‌دار سمت اسقفی شد و با شرح حال حنانه، بیستمین اسقف اربیل (وفات 544 م) پایان می‌پذیرد.

آربلا یا اربیل که امروز مرکز استان کردستان عراق است، در آن روزگار کرسی مطرانی آدیابن و از امیرنشین‌های کوچک مرز غربی ایران بود. نخستین کلیسا در اربیل در روزگار اسحاق بنا شد. اسحاق سومین اسقفی است که شرح حالش در این کتاب آمده است. در این وقایع‌نامه نام‌های برخی از اسقف‌هایی که به شهادت رسیده‌اند نیز آمده است؛ اما زمان دقیق شهادت آنان محل تردید است و به نظر برخی مورخان شاید برخی تاریخ‌ها جز آن چیزی باشد که در این گزارش قید شده است.

متن وقایع‌نامه آربلا نخستین بار با ترجمه و تصحیح آلفونس مینگانا در سال 1907م/ 1286 ش در لایپزیگ، زیر شماره یکم از سلسله متن‌های سریالی منتشر شده است.

این کتاب متنی بیناجغرافیایی و بینافرهنگی است. این اثر مباحثی از تاریخ کهن سرزمین را بازمی‌گوید که امروزه به نام کردستان عراق شناخته می‌شود. در روزگاری که دو امپراتوری بزرگ ایران و روم برقرار و همسایۀ یکدیگر بودند، این سرزمین میان آن دو امپراتوری دست به دست می‌گشت. خاستگاه این کتاب نیز همان جغرافیایی است که ویژگی آن، تغییر مدام بوده است. اما از آن جغرافیا و سرنوشت اهالی آن، به دلیل همان دست به دست شدن‌های مکرر، اطلاعات اندکی بر جای مانده است. امتیاز ویژۀ این کتاب، دست اول و ناب بودن اطلاعاتی است که دربارۀ آن سرزمین و آن مردم دربر دارد. به ویژه اینکه احوال مسیحیان آشوری آن خطه را باز می‌گوید و بازتاب مشاهدات و خاطرات آنها از هر دو امپراتوری است.

امتیاز دیگر این کتاب مواجهه و معارضۀ تمدن نوپدید مسیحی (روم ـ غرب) را با تمدن قدیم زرتشتی (ایران ـ شرق) گزارش می‌کند. معارضۀ دیرپایی که تا چند قرن دوام آورد و از مصادیق کهن مواجهات تمدنی در تاریخ است. هنوز هم فکر ایرانی به اندازۀ درخور به آن معارضۀ تمدنی نپرداخته و زبان فارسی منابعی شایسته دربارۀ آن ندارد. زیرا دین اسلام از موقع ظهور و گسترش به بیرون از خاستگاه خود، آن گسل دیرین بین دو تمدن را تسخیر کرد و برهه‌ای طولانی از تاریخ به دست فراموشی رفت. این کتاب گوشه‌های از آن تاریخ معارضات تمدنی را از زیر خاکسترهای فراموشی بیرون آورده که باری، درست در همان حدود گسل بین تمدن مسیحی و تمدن زرتشتی و به تعبیری در نقطۀ تلاقی و معارضه انسان میسحی ـ انسان زرتشتی جریان داشته است.

این کتاب بیشتر برای خوانندۀ محقق و اهل غور و استقصا در تاریخ، مفید خواهد بود. همچنین برای آسان‌کردن کار خواننده پانویس‌ها و پیوست‌هایی تهیه و بر متن و انتهای کتاب افزوده شده است. متن انگلیسی هم در بعضی موارد پانویس‌هایی دارد که بیشتر آنها در متن فارسی آورده شده است. مگر آن دسته از پانویس‌ها که به زبان سریانی بودند و نظر آگاهان، بیشتر به تلفظ‌ها و بیان اختلاف قرانت‌ها یا نسخه‌ها پرداخته‌اند.

تذکرۀ اربیل گوشه‌هایی از تاریخ مسیحیان و دین مسیحی را در ایران در سده‌های پایانی حکومت پارت‌ها و نخستین سده‌های حاکمیت ساسانیان در غرب ایران بازگو می‌کند که گاه تند است و شاید بر دوستدار تاریخ و فرهنگ ایرانی ناگوار آید. براین اساس متنی دینی است که ایران، دولت‌ها و پادشاهان ایرانی را دشمن می‌شناسد و همگی آنان را با عنوان دشمن و با الفاظ و عبارات خاص یاد می‌کند.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه و توضیح مترجم

1. پقیدا، اسقف اربیل

2. شمشون، اسقف اربیل

3. اسحاق، اسقف اربیل

4. آبراهام اول، اسقف اربیل

5. نوح، اسقف اربیل

6. آبل، اسقف اربیل

7. عبدمشیا، اسقف اربیل

8. حیران، اسقف اربیل

9. شخلوپه، اسقف اربیل

10. آخاد ـ ابوحی، اسقف اربیل

11. شریعه، اسقف اربیل

12. یوحنا (دانیال بارمریم)، اسقف اربیل

13. آبراهام دوم، اسقف اربیل

14. ماران ژکا، اسقف اربیل

15. صُبحا لیسو، مطران اربیل

16. دانیال، مطران اربیل

17. رحیمه، مطران اربیل

18. عبوشته، مطران اربیل

19. یوسف، مطران اربیل

20. حنانه، مطران اربیل

پیوست‌ها

منابع

نام کسان

نام جای‌ها