بررسی ساختاری روایت در خوابهای صوفیه
خلاصه
خواب در ادبیات فارسی هم جایگاه ویژۀ خود را دارد. خوابها در متون ادبی از دو جنبه میتوانند مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند. یکی از جهت نظری، یعنی بررسی دیدگاه نویسندگان و اندیشمندان مختلف در مورد پدیدۀ خواب و دیگر از جهت داستانی.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
خواب پدیدهای پیچیده است که از دیرباز ذهن انسان را به خود مشغول داشته است. میتوان ادعا کرد باوجودی که خواب قدمتی به اندازۀ تاریخ انسان دارد، همچنان رازآمیز و تأملبرانگیز باقی مانده است. فراوانی متون تعبیر خواب در فرهنگهای گوناگون، بیانگر اهمیت خواب نزد ملل مختلف است. رویداد خواب در تاروپود اندیشه و هنر انسان تنیده شده است. هر چند در ادوار مختلف تفکر بشر، میزان اهمیت این پدیده متفاوت بوده، هیچگاه جایگاه خود را از دست نداده است. برای انسان کهن، خواب منبع الهام مهمی فرض میشد که راه زندگی در جهان بیداری را به او میآموخت.
در تمام گونههای ادبیات داستانی خواب به عنوان بنمایهای مهم و کلیدی حضور دارد. خود خوابها هم در قالب حکایتهای کوتاهی به بیان درمیآیند. از این جهت خواب ویژگی دوگانهای در متون داستانی مییابد؛ از یکسو به عنوان بخشی از داستان و از سوی دیگر به صورت یک حکایت مجزا و تقریباً کامل. جایگاه خواب در روایات قرآن و احادیث گوناونی که از پیامبر(ص) نقل شده است و همچنین تاکید تفاسیر، اهمیت خواب در نظر نویسندگان اسلامی و ایرانی را بیشتر میکند. خوابهایی که در قرآن آمده و در تفاسیر بهطور مفصل پرداخته شدهاند، وارد موضوعات ادبیات گردیده و جایجای به آنها استناد شده است. طبق تحقیقات اسطورهشناسان، دینشناسان و مردمشناسان در فرهنگهای گذشته و حتی در قبایل بدوی امروزی، آشکار میشود که اهمیت خوابها قدمتی به اندازۀ خود انسان دارد.
خواب در ادبیات فارسی هم جایگاه ویژۀ خود را دارد. خوابها در متون ادبی از دو جنبه میتوانند مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند. یکی از جهت نظری، یعنی بررسی دیدگاه نویسندگان و اندیشمندان مختلف در مورد پدیدۀ خواب و دیگر از جهت داستانی. با نگاهی به گونههای مختلف ادبیات فارسی یعنی حماسی، عاشقانه، عامیانه، عرفانی و اخلاقی میتوان به تنوع و فراوانی استفادۀ این متون از خواب پی برد. آنچه درمورد خوابهای این متون مطرح است، این است که خوابها علاوه بر اینکه به عنوان بنمایهای داستانی در شکلگیری و پیشبرد داستان نقش ایفا میکنند، خود نیز دارای فرم داستانی هستند. یعنی قصههای کوتاهی هستند با عناصر داستانی خاص خود. میزان تأثیر و کارکرد خوابها در گونههای مختلف ادب پارسی متفاوت است. بیشترین تنوع در محتوا و کارکرد خوابها در متون اخلاقی و عرفانی به چشممیخورد. خوابهای متون عرفانی و اخلاقی، برخلاف گونههای دیگر، صرفاً بخشی از یک داستان نیستند؛ بلکه بار بیان بخشی از آموزهها، مفاهیم، نکات عرفانی و حتی زندگی عرفا را بر دوش دارند. این ویژگی، نقش و اهمیت خوابها را در متون عرفانی دوچندان میکند.
در متون صفویه، خواب به عنوان یک پدیدۀ خاص ذهنی که بار معنایی ویژهای دارد، بسیار مورد توجه قرار گرفته است. عرفا به تبع سنت دینی و با استناد به تفاسیر قرآن و احادیث پیامبر(ص) مبنی بر اهمیت خواب در کسب شناخت و الهام، خواب را وسیلهای میدانند که کارکرد بسیار ارزشمند و منحصربهفرد ایجاد ارتباط با عالم معنا و آگاهیبخشی را بر عهده دارد. در راستای همین اندیشه، خواب در متون صوفیه از جهات گوناگون مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است. انواع خواب، ارتباط خواب با جهان مادی، تعبیر خواب و ... همه به تفصیل در متون صوفیه بررسی شدهاند. علاوه بر مباحث نظری صوفیه در مورد خواب، حکایتهای خواب هم بخش بزرگی از متون صوفیه را به خود اختصاص دادهاند. خواب دیدن و دیده شدن در خواب و کسب آگاهی، شناخت و معرفت از راه خواب، در آثار صوفیه به گونۀ یک سنت و اصل درآمده است.
خوابهای متون نثر صوفیه در هفت دستۀ کلی طبقهبندی شدهاند و سپس عناصر داستانی خوابها بررسی شده است. در پایان کتاب نیز طرح ساختاری خوابها مورد ارزیابی قرار گرفته است. سعی بر آن بوده نخست مباحث نظری صوفیه نسبت به خواب ارائه گردد و سپس با تکیه بر نظریات فرمالیستها و ساختارگرایان، خوابهای صوفیه و عناصر روایی سازندۀ آنها بررسی شوند تا به این وسیله به الگوی مشخص و روشنی در مورد ساختار حکایات خواب دست یابند.
در پایان هر فصل در صورت نیاز نتیجهگیری شده و حاصل بحث ارائه گردیده است. یا مطالعه و بررسی خوابهای صوفیه میتوان نسبت به بخشی از دنیای ذهنی و اندیشه و شیوۀ زندگی عرفا، به عنوان طبقهای تأثیرگذار در تحولات فرهنگی و سیر اندیشۀ ایرانی و اسلامی، دست یافت. طبقهبندی خوابهای گوناگون از متون مختلف، کمک به شناخت تحولات و تغییرات روایتها از نظر زبانی و سبکی و حتی تحول اندیشۀ صوفیه میکند. منصور ثروت در کتاب «رویا در متون عرفانی» بخشی از خوابهای متون صوفیه را براساس مضمون طبقهبندی کرده و برای خوابهای صوفیه ده کارکرد معرفی کرده است.
به نظر میرسد کاربرد اصطلاح قصه برای نمونههای کهن، میتواند دقیقتر از اصطلاح داستان کوتاه باشد. طبقهبندی مشهور آرنه ت تامپسون در زمینۀ طبقهبندی قصهها به عنوان یک مرجع بینالمللی برای دستهبندی قصهها پذیرفته شده است. اما در مورد بررسی ساختاری قصه در ادبیات فارسی، «طبقهبندی قصههای ایرانی» اثر مارزلف است که با استفاده از شیوۀ آرنه ـ تامپسون به طبقهبندی قصههای ایرانی پرداخته است. این کتاب به عنوان کار مرجع و دقیق در مورد قصههای فارسی شناخته شده است. یکی از ایرادهای طبقهبندی آرنه ـ تامپسون است که بعضی از قصهها را بر مبنای محتوا و بعضی دیگر را بر مبنای ساختار و یا شخصیت قصه طبقهبندی کرده است. اما از آنجا که در این کتاب قصههای خواب بر مبنای کارکرد خواب تقسیمبندی شدهاند، با توجه به روش آرنه ـ تامپسون و مارزلف، طبقهبندی مستقلی برای خوابها در نظر گرفته شده است.
فهرست مطالب کتاب:
پیشگفتار
مقدمه
فصل اول: دیدگاه صوفیه در مورد خواب
فصل دوم: فرمالیسم و ساختارگرایی
فصل سوم: طبقهبندی قصههای خواب بر مبنای دورنمایه و کارکرد
فصل چهارم: عناصر داستان در قصههای خواب
فصل پنجم: طرح ساختاری قصههای خواب
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
منابع مشابه بیشتر ...
فرمالیسم روسی: تاریخ ـ اصول
ویکتور آرلیشهدف این کتاب ارائۀ طرحی کلی از سیر تاریخی رشد و همچنین بیان و ارزیابی اصول مکتب نقد فرمالیسم است.
آسیمه های معنا: بررسی دیدگاههای عبدالقاهر جرجانی پیرامون زبان، نظریۀ ادبی و هرمنوتیک
علی جهانگیریاین کتاب بازخوانی بخشهایی از دیدگاههای عبدالقاهر جرجانی، زبانشناس و نظریهپرداز ادبی در سدۀ پنجم
نظری یافت نشد.