بررسی سیر تحولات دیوان سالاری مغولها در ایران
خلاصه
به طور برجستهای دیوانسالاران ایرانی به عنوان بخش فرهیخته و صاحب قلم از معدود گروههای حامی فرهنگ، علم و دانش محسوب میشدند، از این جهت، بررسی تعامل عرصه دیوانی با پیشینههای فرهنگی و اجتماعی ایرانی، موضوع بسیار پراهمیتی در تحلیل اقدامات دیوانسالاران و تحولات در حوزه کاری آن است.معرفی کتاب
برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.
پژوهش دربارۀ دیوانسالاری ایرانی، از حوزههای مهم تحقیقات تاریخی است. گذشته از اهمیت آن، این عرصه تحقیق متضمن دشواریهای فراوانی است. این دشواریها از آنروست که بررسی تحولات دیوانسالاری از یکسو نیازمند تحقیق در مناسبات قدرت در عرصه سیاست و شناسایی عوامل مؤثر بر آن در عرصه سیاست است و از سوی دیگر مطالعه جزئیات و روند تشکیلات اداری و مدیریتی علاوه بر اینکه موضوعی فنی و تخصصی بهشمار میرود، موضوعی فرهنگی و جامعهشناسی نیز قلمداد شده و از آن تأثیر میپذیرد؛ به طور برجستهای دیوانسالاران ایرانی به عنوان بخش فرهیخته و صاحب قلم از معدود گروههای حامی فرهنگ، علم و دانش محسوب میشدند، از این جهت، بررسی تعامل عرصه دیوانی با پیشینههای فرهنگی و اجتماعی ایرانی، موضوع بسیار پراهمیتی در تحلیل اقدامات دیوانسالاران و تحولات در حوزه کاری آن است.
همچنین بررسی مبانی شکلگیری دیوانسالاری دوره مغول و ایلخانان به جهت ورود عناصر بیگانهای که با خود تشکیلاتی جدید در عرصه امور دیوانی همراه آورده بودند، دارای پیچیدگی بیشتری نسبت به دورههای دیگر تاریخ ایران است. گذشته از زبان متفاوت و رواج اصطلاحات جدید و بیگانه (اعم از ترکی، مغولی و چینی)، بررسی روند دیوانسالاری دوره مغول در ایران نیازمند بررسی کنشها و واکنشهای دیوانسالاری بومی از یکسو و نظام دیوانی جدید و بیگانه از سوی دیگر است. گرچه سیر واکنشهایی که این دو عنصر به هم نشان میدادند از واگرایی و ناسازگاری آنها با یکدیگر خبر میدهد، اما از جهت دیگران این دو عنصر، در بخشهایی با هم همگرایی نیز داشتهاند.
بنابراین کار پژوهشگر تحولات دیوانی ایران دوره مغول و ایلخانان، بازشناسی این تحولات از گزارش منابعی است که عمدتاً تمایلی به ذکر عناصر بیگانه مغولی و ختایی و نقش آنها در تشکیلات حکومتی ندارند و از آنجایی که مغولها ـ حتی آنهایی که نظیر ارغونآقا و فرزند وی امیر نوروز فرصت تحصیل علم و فضل یافته بودند، اهتمامی به نوشتن تاریخ این روزگار نداشتند ـ به ناچار باید تنها به بررسی روایتهای ایرانی از تحولات دیوانی پرداخت. چنین امری مستلزم رعایت کردن جانب احتیاط است که مبادرت به آن کاری سترگ و رعایت دقیق آن با وجود پیشزمینه و پیشفرضهای موجود برای پژوهشگران تاریخ امری صعب است و در واقع یکی از مشکلات این کتاب نیز به شمار میرود. با وجود این مشکلات در این کتاب تلاش میشود تا به بخشی از موضوع تاریخ تحولات دیوانی و اداری ایران در دوره ایلخانیان با تکیه به سؤالات و فرضیههای مشخص شده و شناخت تأثیر و تأثر عوامل بومی و بیگانه در این دوره پرداخته شده است.
این کتاب در پنج فصل ساماندهی شده است. در فصل نخست به طرح کلیات نظری و ادبیات تحقیق نظیر طرح مسئله، سؤالات اصلی، فرضیهها و نقد و بررسی منابع، پژوهشهای نوین که معمولاً در کتابهای علوم انسانی مطرح میشود، پرداخته شده است.
فصل دوم در واقع مقدمهای بر موضوع اصلی کتاب شامل پیشزمینههای دیوانی اواخر حکومت خوارزمشاهیان و عناصر مختلف است؛ این عناصر همزمان با ورود مغولها اعم از الگوهای دیوانی اهل ختا و یاسای چنگیزخان بر تشکیلات نخستین دیوانی ایران در دوره حاکمان مغول تأثیر گذاشته بود. این فصل شامل شش قسمت است که علاوه بر گزارش مختصری از زمینههای حکومت خوارزمشاهی، تأثیرات الگوهای دیوانی ختایی و یاسای چنگیزخان، به شرح رویدادهای مهم دیوانی و عناصر ترکیبیافته تشکیلات حاکمان مغول یعنی چینتمور، نوسال، کورگوز و ارغون آقا توجه شده است. در این فصل همانند فصلهای بعدی این کتاب موضوعات براساس توالی و ترتیب زمانی و دوره قدرت هر یک از حاکمان و سپس ایلخانان تنظیم شده است. دوره حاکمان مغول به دلیل تفاوت فاحشی که در نحوه اداره و استقلال اداری که با عصر ایلخانی داشت، در فصل مجزایی مورد بررسی قرار گرفته است.
گرچه موضوع این کتاب عمدتاً مربوط به حکومت ایلخانی یعنی از دوره هلاکوخان تا ابوسعید بهادر است، اما بهناچار تدوین تحولات دوره ایلخان بدون بررسی پیشزمینههای آن در دوره حاکمان مغول امکانناپذیر است. به عبارتی دیگر بررسی سیر مبانی شکلگیری و احیای دیوانسالاری دوره مغول امکانناپذیر است. به عبارتی دیگر بررسی سیر مبانی شکلگیری و احیای دیوانسالاری دوره مغول بدون بررسی دوره حاکمان مغولی ناقص و ناتمام خواهد بود. از اینرو این فصل مقدمات و گرایشهای اصلی حکومت ایخانان را بازگو میکند.
تدوین مبانی شکلگیری و زمینههای بروز تحولات تشکیلات دیوانی ایلخانان نیز به دلیل تفاوتهای مشهودی که از دوره هلاکو تا دوره غازان و از دوره غازان تا ابوسعید دیده میشود، به دو فصل تقسیم شده است. فصل نخست دوره ایخانان که با حکومت هلاکو آغاز میشود ـ به جز دوره کوتاه حکومت تکودار ـ گرایشهای شدید مغولی و ختایی در اداره حکومت از خود عرضه میکند و به همین جهت آنها را ایلخانان نامسلمان و سیاستهای آنها را نسبتاً غیرایرانی میتوان نامید. با گرایش غازانخان به اسلام و موفقیت وی در ثبات سیاسی و اداری حکومت ایلخانی تفاوت قابل توجهی در همه جنبههای حکومتی ایلخانان اعم از رویکردهای اداری دیده میشود. دراین فصل تلاش شده تا تغییرات و دگرگونیهای ایجاد شده براثر این روند و گرایش جدید که در واقع بومیگرایی حکومت مغول و قدرت یافتن عناصر دیوانی ایرانی در برابر عناصر ختایی و مغولی و نیز روند رو به رشد اختیارات مقامهای عالیرتبه ایرانی از جمله صاحب دیوان محسوب میشود، مورد بحث قرار گرفته است.
فصل آخر نیز به نتیجهگیری و جمعبندی مباحث اختصاص یافته و تلاش شده تا سؤالات و فرضیههای این اثر با دقت بیشتری مورد ارزیابی قرار گیرد. در این فصل گرچه تمامی نتایج حاصل شده از این کتاب مطرح نشده اما تلاش شده تا عمده دست یافتههای اصلی در آن مطرح شود. با این جال همانند ویژگیهای تحقیقات تاریخ، دیگر نتایج حاصل از این کتاب را باید در متن کتاب مورد توجه قرار داد.
در این کتاب با توجه به موضوع و سؤالات مطرح شده، محدودیتهایی نیز اعمال شده است. از جمله این محدودیتها میتوان به توجه کمتربه تغییرات بخش فروتر مقامات دیوانی اشاره کرد. این کتاب عمدتاً به بررسی سیر مبانی و تحلیل روند احیای سازمان دیوانسالاری ایران در دوره مغول از طریق تحلیل و روابط عناصر ایرانی و عناصر جدید پرداخته است که همراه با حکومت مغول به ایران وارد شده و در شیوههای اداری و حوزه اختیارات مقامات بلندپایه دیوانسالاری ایرانی تأثیر گذاشته است. بررسی تحولات دیوانی ولایات و ایالات ایران در دوره ایلخانی که خود میتواند موضوع یا موضوعاتی برای آثاری دیگر محسوب شود نیز از موضوع اصلی این کتاب کنار گذاشته شده است. همچنین بنا به پراکندگی و عدم ثبات حکومت ایلخانی پس از مرگ ابوسعید، دوره ایلخانان دستنشانده پس از سال 736 ق. نیز از حوزه کار این اثر به یک سو نهاده شده است.
از دشواریهایی پیش روی این کتاب میتوان به زبان دشوار، نثر پیچیده و پراصطلاح، آثار تاریخی و منابع اصلی این دوره اشاره کرد. خوانش و استنباط از اثری چون «تاریخ وصاف» نمونه برجستهای از این مشکلات پیش روی این اثر بوده است. همچنین باید به تفاوت و تنوع القاب و عنوان مقامهای دیوانی در منابع اشاره کرد.
فهرست مطالب کتاب:
مقدمه
فصل اول: کلیات پژوهش
فصل دوم: مبانی احیای تشکیلات دیوانی ایران در دوره حاکمان مغول از سال 618 ـ 656 ق.
فصل سوم: تشکیلات دیوانی مغولها در ایران دوره ایلخانان از هلاکوخان تا غازانخان از 654 ـ 694 ق.
فصل چهارم: تشکیلات دیوانی مغولها در ایران دوره ایلخانان از غازانخان تا ابوسعید بهادر از 694 ـ 736 ق.
فرجام سخن
منابع
نمایه نامها
نمایه جایها
نمایه کتابها
نمایه مشاغل و مناصب
نمایه سلسلهها، فرقهها، قبایل و گروهها
نمایه اصطلاحات دیوانی و مدنی
پربازدید ها بیشتر ...
گزارشهایی دربارۀ مختصر عملیاتی در جنوب ایران: رویارویی نظامی بریتانیا و ایل قشقایی در بهار و تابستان 1918 م/ 1336 هـ.ق
سر پرسی سایکس، کلنل ای.اف. اورتون و دیگرانآنچه در این کتاب آمده، مجموعهای از گزارشهای فرماندهان بریتانیایی رشتهعملیاتی است که در بهار و تاب
نظری یافت نشد.