معرفی کتاب

برای دیدن بخشی از صفحات کتاب، لینک فایل پی دی اف (pdf) را ببینید.

شعر معاصر ایران یکی از مهم‌ترین نحله‌های ادبیات اجتماعی ـ سیاسی بوده است که از نیما و شاملو به عنوان برجسته‌ترین نمایندگان این جریان شعری نام برده می‌شود. در جریان‌شناسی شعر معاصر، سبک شعری نیما و شاملو «سمبولیسم اجتماعی» نامیده شده است. سمبولیسم یا نمادگرایی مکتبی ادبی ـ هنری است که در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در اروپا و آمریکا رواج یافت. این مکتب نیز همانند سایر مکاتب ادبی اروپایی، کمابیش بر روند تحولات ادبی سایر ملل نیز تأثیراتی را به جای گذاشت. در این میان شعر و ادب فارسی نیز از صاحب‌نظران، یکی از سرچشمه‌های مهم سمبولیسم اجتماعی فارسی، مکتب سمبولیسم اروپایی قلمداد شده است.

به عقیده سمبولیست‌ها، جهان سراسر رمز و راز است و مردم عادی از درک این دنیای مرموز عاجزند و تنها شاعران می‌توانند این اسرار را درک نمایند. از نظر آنها، شاعر پیامبر است که می‌تواند درون یا ورای دنیای واقعی را ببیند و از آنجا که این عوالم توصیف ناپذیرند، شاعر سمبولیست می‌کوشد با استفاده از زبانی نمادین دنیای ناشناخته را به مخاطب بشناساند.

بارزترین ویژگی سمبولیست‌ها، درون‌گرایی شدید و قطع ارتباط آنها با جهان بیرون بود. به باور آنها عرصه شعر از آنجا شروع می‌شود که با واقعیت قطع رابطه شود. درون‌گرایی و اعتقاد آنها به جهان ماوراء و تاکید بر تخیل و کشف و شهود سبب شد که شعر آنها از پیچیدگی‌های خاصی برخوردار شود و گاهی درک معنای آن به راحتی امکان‌پذیر نباشد. با توجه به همین ویژگی‌ها، فضای آثار سمبولیستی غالباً مه‌آلود و وهم‌انگیز بود. در ایران معاصر، سمبولیسم با نیما یوشیج و بعد از شعر «افسانه» وارد شعر فارسی شد.

سمبولیسم مانند سایر نظام‌های زیبایی‌شناختی و نیز سایر ساختار و بافت‌های ذهنی و موقعیتی علاوه بر آنکه مولد نگاهی خاص به جهان بوده، می‌تواند نتایج و تضمنات سیاسی متفاوتی را نیز به همراه داشته باشد. منظور از تضمنات در این کتاب، اشاره به رابطه‌ای خاصی میان دال و مدلول است که جایگاه مشخصی در نظریه‌های ادبی معاصر دارد. هنگامی که از دلالت صریح سخن می‌گوئیم واژه‌ها را تنها نام‌هایی برای پدیده‌های جهان می‌دانیم. در این چارچوب، به تعبیر کونتر کرس، زبان پدیده‌ای ایستا است و رابطه میان کلمات و مصادیق آنها ثابت فرض می‌شود.

سمبولیسم اجتماعی در اشعار نیما و شاملو نیز در راستای تعریفی که از شعر به مثابه‌ ابزار آگاهی ورهایی ارایه می‌دهند می‌تواند دارای تضمنات فکری و عملی در حوزه اندیشه سیاسی باشد. پرسش از این تضمنات در رابطه‌ای که با عالم واقع و قلمرو اجتماعی پیدا می‌کنند، مسئله اصلی در این کتاب است.

در این کتاب تلاش شده تا از زاویۀ اندیشه سیاسی به شعر ـ به عنوان بهترین پدیده فرهنگی/ تمدنی و مهم‌ترین عرصه تجلی اندیشه و ذهنیت ایرانی ـ بنگرد. در این نگاه، سه مؤلفۀ اصلی مورد توجه و تأکید نویسنده بوده است: نخست آنکه نیما یوشیج و احمد شاملو صرفا نه به عنوان یک شاعر، بلکه به عنوان شاعر/ متفکر یا شاعر/ روشنفکر مورد بررسی قرار گرفته‌اند و از این‌رو به اشعار آنها نیز به عنوان آثار صرفا ادبی بلکه به عنوان تجلیات اندیشه معاصر ایرانی نگریسته می‌شود. دیگر اینکه در این کتاب، به نمیا و شاملو به عنوان دو چهره از جیران روشنفکری معاصر ایران نگریسته شده است. به عبارت دیگر، آراء ایشان نه به عنوان نظرات یک شاعر یا متفکر مستقل و منفصل از جریان فکری حاکم بر جامعه، بلکه در بستر بافت متنی حاکم بر گفتمان روشنفکری زمانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در همین زمینه بررسی آراء آنها با جریان‌ها و گفتمان‌های گوناگون روشنفکری معاصر یکی از محورهای اصلی این کتاب را شامل می‌شود. مؤلفه سوم به ضرورت رعایت نگاه انتقادی بر می‌گردد.

در این کتاب بازخوانی آراء نیما و شاملو واجد دو خصلت انتقادی است. رویکرد انتقادی نخست به آسیب‌شناسی فهم شاعرانه و بررسی نسبت تفکر و رویکرد این شاعران با ایدئولوژی‌ها و گفتمان‌های سیاسی و روشنفکری بر می‌گردد. رویکرد انتقادی دوم به امکانی اشاره دارد که بررسی انتقادی آراء نیما و شاملو برای نقادی برخی از وجوه جریان روشنفکری معاصر در اختیار ما قرار می‌دهد. رویکرد انتقادی اخیر در ابعاد خوب به تفکر آرمان‌شهری، اسطوره‌گرایی، قهرمان‌گرایی و منجی‌گرایی، مفهوم «تعهد» روشنفکری و ... اشاره دارد و در ابعاد بعید آن می‌تواند نقد پدیده روشنفکر/ پیامبر در تاریخ معاصر ایران، نقد قوه خیال و ذهنیت اسطوره‌ای در اندیشه ایرانی و تضمنات آن را شامل شود.

فهرست مطالب کتاب:

مقدمه

فصل اول: چارچوب نظری

فصل دوم: «سمبولیسم» و تضمنات سیاسی آن

فصل سوم: تضمنات سیاسی سمبولیسم اجتماعی در اشعار نیما یوشیج

فصل چهارم: تضمنات سیاسی سمبولیسم اجتماعی در اشعار احمد شاملو

فصل پنجم: گفتار پایانی